فارسی هفتم دانش‌های ادبی قالب قطعه

فارسی هفتم : دانش‌های ادبی ، قالب قطعه

در ادبیات فارسی یکی از ملاک‌های تقسیم‌بندی شعر ، جایگاه قافیه است ؛ یعنی بنا بر این‌که قافیه چگونه در بیت‌ها به کار رفته است ، قالب شعر تعیین می‌شود . یکی از قالب‌های شعری ، قطعه است .  

قطعه ، قالب شعری است که مصراع‌های دوم آن با یکدیگر هم‌قافیه هستند .

شاعران ، از قالب « قطعه » ، برای پند و اندرز ، بیان مسائل اخلاقی و اجتماعی

استفاده می‌کنند .

جایگاه قافیه در قطعه این‌گونه است :

................      ............... +

...............       ............... +

...............      ................ +

...............      ................ +

واژه‌های قافیه‌ را در شعر زیر مشخص می‌کنیم :

محتسب مستی به ره دید و گریبانش گرفت
              مست گفت: این پیراهن است افسار نیست

گفت: مستی زان سبب افتان وخیزان می روی                            
            گفت: جرم راه رفتن نیست ره هموار نیست

گفت: می باید ترا تا خانه‌ی قاضی برم                                    
          گفت: رو صبح آی قاضی نیمه‌شب بیدارنیست

 گفت: نزدیک است والی راسرای آنجا شویم                              
              گفت: والی از کجا در خانه ی خمار نیست

گفت: تا داروغه راگوییم درمسجد بخواب                                 
                 گفت: مسجد خوابگاه مردم بدکار نیست

 گفت: دیناری بده پنهان و خود را وارهان                             
                گفت: کار شرع کار درهم و دینار نیست

گفت: از بهر غرامت جامه ات بیرون کنم                              
          گفت: پوسیدست جز نقشی ز پود و تار نیست

گفت: آگه نیستی کز سر در افتادت کلاه                                  
            گفت: در سر عقل باید بی کلاهی عار نیست

گفت: می بسیار خوردی زان چنان بیخود شدی                        
            گفت: ای بیهوده گو حرف کم و بسیار نیست

گفت: باید حد زند هوشیار مردم مست را                             
             گفت: هشیاری بیار اینجا کسی هشیار نیست

ردیف : نیست

قافیه : افسار ، هموار ، بیدار ، خمار ، بدکار ، دینار ، تار ، عار ، بسیار ، هشیار

می‌بینید که همه‌ی واژه‌های قافیه در پایان مصراع دوم هر بیت قرار دارند ، پس این شعر در قالب قطعه سروده شده است .

گـر خـردمنـد از اوبـاش جـفــایــی بـیـنــد
                  تا دلِ خـویش نیازارد و درهــم نشود

سنگ بی ‏قیمت اگر کاسه ‏ی زرین شکند
                  قیمــتِ سنگ نیفزاید و زر کم نـشود

ردیف : نشود
قافیه : درهم ، کم

واژه‌های قافیه در پایان مصراع‌های دوم به کار رفته‌اند ، پس این شعر در قالب قطعه سروده شده است .

دشـــــمن اگـر دوست شــود چند بار         
                صاحب عـقلش نشمارد به دوست

مارهمان است بـه سیرت که هست
                ورچـه به ‏صورت بدرآید ز پوست

ردیف : -
قافیه : دوست ، پوست

واژه‌های قافیه در پایان مصراع‌های دوم به کار رفته‌اند ، پس این شعر در قالب قطعه سروده شده است .

در هر یک از این شعرها ، تنها مصراع‌های دوم ، با یکدیگر هم‌قافیه هستند و

از نظر قافیه ، شما ارتباطی میان مصراع‌های اول و دوم نمی‌بینید .

حالا بگویید ، کدام یک از شعرهای زیر در قالب قطعه سروده شده‌اند ؟

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی    
                فریاد شوق از سر هر کوی و بام خاست

 پرسید ز آن میانه یکی کودک یتیم     
            کاین تابناک چیست که بر سر تاج پادشاست ؟

 آن یک جواب داد:چه دانیم ما که چیست!    
                     پیداست آنقدر که متاعی گرانبهاست

 نزدیک رفت پیرزنی گوژپشت و گفت:
               این اشک دیده ی من و خون دل شماست

 ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است
                    این گرگ سالهاست که با گله آشناست

 آن پارسا که دِه خَرَد و مُلک ، رهزن است
                   آن پادشا که مال رعیت خورد ، گداست

 بر قطره ی سرشک یتیمان نظاره کن
                   تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست

پروین، به کجروان، سخن از راستی چه سود؟
               کو آن‌چنان کسی که نرنجد ز حرف راست ؟

                                     پروین اعتصامی 

دوست مشمار آن‌که در نعمت زند         
                         لاف یاری و برادر خواندگی

 دوست آن باشد که گیرد دست دوست    
                       در پریشان حالی و درماندگی

                                           سعدی

تندخو آتشی بود که به قهر
                  چون برافروخت،خشک و تر سوزد

گرچه سوزد ترا به خشم ، ولی
               خویش را از تو بیشتر سوزد                         

                               جلال الدین همایی                

گفت دانایی که گرگی خیره سر
                             هست پنهان در نهاد هر بشر

 لاجرم جاری است پیکاری سترگ
                   روز و شب، مابین این انسان و گرگ

 زور بازو چاره ی این گرگ نیست
                         صاحب اندیشه داند چاره چیست

 ای بسا انسان رنجور پریش
                         سخت پیچیده گلوی گرگ خویش

 وی بسا زور آفرین مرد دلیر
                        هست در چنگال گرگ خود اسیر 

 هرکه گرگش را در اندازد به خاک
                          رفته رفته می شود انسان پاک 

 وآنکه از گرگش خورد هردم شکست
                      گرچه انسان می نماید گرگ هست 

 وآن که با گرگش مدارا می کند
                          خلق و خوی گرگ پیدا می کند 

 در جوانی جان گرگت را بگیر!
                        وای اگر این گرگ گردد با تو پیر 

 روز پیری، گر که باشی هم چو شیر
                            ناتوانی در مصاف گرگ پیر 

 مردمان گر یکدگر را می درند
                          گرگ هاشان رهنما و رهبرند 

این‌که انسان هست این سان دردمند
                          گرگ ها فرمانروایی می کنند 

 وآن ستمکاران که با هم محرم اند
                           گرگ هاشان آشنایان هم اند

 گرگ ها همراه و انسان ها غریب
                        با که باید گفت این حال عجیب ؟

                                         فریدون مشیری  

نشنیده‌ای که زیر چناری کدوبنی
          بررست و بردمید بر او بر، به روز بیست

پرسید از چنار که توچند روزه‌ای؟
                 گفتا چنار سال مرا بیشتر ز سیست

خندید پس بدو که من از تو به بیست روز
            برتر شدم بگوی که این کاهلیت چیست؟

او را چنارگفت که امروز ای کدو
                   باتو مراهنوز نه هنگام داوریست

فردا که بر من و تو وزد باد مهرگان
              آنگه شود پدید که نامرد و مرد کیست

                                                  انوری

خلید خار درشتی به پای طفلی خرد               
        به هم برآمد و از پویه بازماند و گریست

بگفت مادرش این رنج اولین قدم است              
              ز خار حادثه تیه وجود خالی نیست

هنوز نيک و بد زندگی به دفتر عمر
        نخوانده‌ای وبه چشم‌تو راه‌و‌چاه يکیست

ز پای، چون تو در افتاده اند بس طفلان
          نيوفتاده درين سنگلاخ عبرت، کيست

نديده زحمت رفتار، ره نياموزی
    خطا نکرده، صواب و خطا چه دانی چيست

دلی‌که سخت ز هرغم تپيد شاد نماند
   ک  سی که زود دل آزرده گشت دير نزيست

ز عهد کودکی، آماده بزرگی شو
    حجاب ضعف چو ازهم‌گسست، عزم قویست

به‌چشم آن‌که دراين دشت چشم‌روشن بست
         تفاوتی نکند، گر ده است چه، يا بيست

چوزخم کارگرآمد چه‌سر چه‌سينه چه‌پای
   چوسال‌عمر تبه‌شد چه‌يک چه‌صد چه‌دويست

هزار کوه گرت سد ره شوند، برو
          هزار ره گرت از پا در افکنند، بايست

                                  پروین اعتصامی

پاسخ :

روزی گذشت پادشهی از گذرگهی    
            فریاد شوق از سر هر کوی و بام خاست

 پرسید ز آن میانه یکی کودک یتیم     
         کاین تابناک چیست که بر سر تاج پادشاست ؟

 آن یک جواب داد:چه دانیم ما که چیست!    
                   پیداست آنقدر که متاعی گرانبهاست

 نزدیک رفت پیرزنی گوژپشت و گفت:
             این اشک دیده ی من و خون دل شماست

 ما را به رخت و چوب شبانی فریفته است
                این گرگ سالهاست که با گله آشناست

 آن پارسا که دِه خَرَد و مُلک ، رهزن است
               آن پادشا که مال رعیت خورد ، گداست

 بر قطره ی سرشک یتیمان نظاره کن
               تا بنگری که روشنی گوهر از کجاست

پروین، به کجروان، سخن از راستی چه سود؟
          کو آن‌چنان کسی که نرنجد ز حرف راست ؟

                                     پروین اعتصامی 

قافیه : خاست ، پادشاست ، گرانبهاست ، شماست ، آشناست ، گداست ، کجاست ، راست

تنها مصراع‌های دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند . پس قالب این شعر ، قطعه است .

دوست مشمار آن‌که در نعمت زند         
                   لاف یاری و برادر خواندگی

 دوست آن باشد که گیرد دست دوست    
                 در پریشان حالی و درماندگی

                                           سعدی

تنها مصراع‌های دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند . پس قالب این شعر ، قطعه است .

تندخو آتشی بود که به قهر
        چون برافروخت،خشک و تر سوزد

گرچه سوزد ترا به خشم ، ولی
               خویش را از تو بیشتر سوزد

                               جلال الدین همایی

ردیف : سوزد

قافیه : تر ، بیشتر

تنها مصراع‌های دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند . پس قالب این شعر ، قطعه است .

گفت دانایی که گرگی خیره سر
                           هست پنهان در نهاد هر بشر

 لاجرم جاری است پیکاری سترگ
                  روز و شب، مابین این انسان و گرگ

 زور بازو چاره ی این گرگ نیست
                       صاحب اندیشه داند چاره چیست

 ای بسا انسان رنجور پریش
                       سخت پیچیده گلوی گرگ خویش

 وی بسا زور آفرین مرد دلیر
                      هست در چنگال گرگ خود اسیر 

 هرکه گرگش را در اندازد به خاک
                        رفته رفته می شود انسان پاک 

 وآنکه از گرگش خورد هردم شکست
                   گرچه انسان می نماید گرگ هست 

 وآن که با گرگش مدارا می کند
                       خلق و خوی گرگ پیدا می کند 

 در جوانی جان گرگت را بگیر!
                     وای اگر این گرگ گردد با تو پیر 

 روز پیری، گر که باشی هم چو شیر
                          ناتوانی در مصاف گرگ پیر 

 مردمان گر یکدگر را می درند
                        گرگ هاشان رهنما و رهبرند 

این‌که انسان هست این سان دردمند
                        گرگ ها فرمانروایی می کنند 

 وآن ستمکاران که با هم محرم‌اند
                         گرگ هاشان آشنایان هم‌اند

 گرگ ها همراه و انسان ها غریب
                      با که باید گفت این حال عجیب ؟

                                         فریدون مشیری

در این شعر هر بیت برای خود قافیه‌ی جداگانه دارد ؛ یعنی مصراع اول و دوم هر بیت با یکدیگر هم‌قافیه‌اند و بیت‌ها از نظر قافیه ارتباطی با هم ندارند . پس قالب این شعر « دوگانی » یا « مثنوی » است و قطعه نیست .

نشنیده‌ای که زیر چناری کدوبنی
          بررست و بردمید بر او بر، به روز بیست

پرسید از چنار که توچند روزه‌ای؟
                 گفتا چنار سال مرا بیشتر ز سیست

خندید پس بدو که من از تو به بیست روز
            برتر شدم بگوی که این کاهلیت چیست؟

او را چنارگفت که امروز ای کدو
                   باتو مراهنوز نه هنگام داوریست

فردا که بر من و تو وزد باد مهرگان
              آنگه شود پدید که نامرد و مرد کیست

                                                  انوری

قافیه : بیست ، سیست ( سی است ) ، چیست ،  داوریست ، کیست

در این شعر ، تنها مصراع‌های دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند . پس قالب آن ، قطعه است .

خلید خار درشتی به پای طفلی خرد               
        به هم برآمد و از پویه بازماند و گریست

بگفت مادرش این رنج اولین قدم است              
              ز خار حادثه تیه وجود خالی نیست

هنوز نيک و بد زندگی به دفتر عمر
        نخوانده‌ای وبه چشم‌تو راه‌و‌چاه يکیست

ز پای، چون تو در افتاده اند بس طفلان
          نيوفتاده درين سنگلاخ عبرت، کيست

نديده زحمت رفتار، ره نياموزی
    خطا نکرده، صواب و خطا چه دانی چيست

دلی‌که سخت ز هرغم تپيد شاد نماند
      کسی که زود دل آزرده گشت دير نزيست

ز عهد کودکی، آماده بزرگی شو
    حجاب ضعف چو ازهم‌گسست، عزم قویست

به‌چشم آن‌که دراين دشت چشم ‌روشن بست
         تفاوتی نکند، گر ده است چه، يا بيست

چوزخم کارگرآمد چه‌سر چه‌سينه چه‌پای
   چوسال‌عمر تبه‌شد چه‌يک چه‌صد چه‌دويست

هزار کوه گرت سد ره شوند، برو
          هزار ره گرت از پا در افکنند، بايست

                                  پروین اعتصامی

قافیه : گریست ، نیست ، یکیست ، کیست ، چیست ، نزیست ، قویست ، بیست ، دویست ، بایست

همان‌طور که دیدید ، تنها مصراع‌های دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند . پس قالب این شعر ، قطعه است .

فارسی هفتم : دانش‌های ادبی ، دوگانی ( مثنوی )

دوگانی یا مثنوی ، قالب شعری است که هر بیت آن قافیه‌های جداگانه دارد و بیت‌ها از نظر قافیه ارتباطی به یکدیگر ندارند .

در بیت اول ، مصراع اول و دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند .

در بیت اول ، مصراع اول و دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند .

در بیت اول ، مصراع اول و دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند .

در بیت اول ، مصراع اول و دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند .

و همین‌طور تا پایان شعر در هر بیت مصراع اول و دوم با یکدیگر هم‌قافیه‌اند .

اولین نمونه‌ی قالب دوگانی ( مثنوی ) ، کلیله و دمنه‌ی رودکی است و

بزرگ‌‌ترین اثر پارسی در این قالب ، شاهنامه‌ی حکیم توس ، فردوسی بزرگ است .

از مثنوی برای سرودن اشعاری با مضامین حماسی و تاریخی ، تعلیمی و اخلاقی ، بزمی و عاشقانه و اشعار عارفانه استفاده می‌کنند .

شاید معروف‌ترین شعری که شما در قالب دوگانی ( مثنوی ) شنیده‌اید ، این شعر باشد :

ای نام تو بهترین سرآغاز
             بی‌نام تو نامه کی کنم باز

ای یاد تو مونس روانم

            جز نام تو نیست بر زبانم

ای کار گشای هر چه هستند

             نام تو کلید هر چه بستند

ای هست کن اساس هستی

              کوته ز درت درازدستی

از آتش ظلم و دود مظلوم

            احوال همه تراست معلوم

هم قصه نانموده دانی

             هم نامه نانوشته خوانی

ای عقل مرا کفایت از تو

          جستن ز من و هدایت از تو

هم تو به عنایت الهی

          آنجا قدمم رسان که خواهی

از ظلمت خود رهائیم ده

                با نور خود آشنائیم ده

البته این شعر حاوی بیش از 100 بیت است که شما در کتاب‌های درسی خود تنها این چند بیت را در ستایش پروردگار بلندمرتبه ، می‌بینید و می‌خوانید .

در شعر بعدی هم از حمید مصدق ، با عنوان « مثنوی » می‌بینید که در هربیت مصراع اول و دوم ، هم‌قافیه‌اند . به ردیف و ‌قافیه‌ی هر بیت توجه کنید :

بعد از آن طوفان و آن سیلاب‌ها
                       كم كم آرامش گرفتند آب‌ها

غیر از آن قومی كه شد كشتی‌‌نشین
                    شد تهی از آدمی روی زمین                   

عاقبت كشتی به ساحل در نشست
           نوح با یاران خویش از ورطه رست            

زندگی بالندگی از سر گرفت
                  زندگانی جلوه ای دیگر گرفت                  

بگذرد تا زندگانی بر مراد
                زندگان ، هر كس پی كاری فتاد                

خاك شد گل ، گل چو خشت خام شد
              خشت روی خشت ، پی تا بام شد              

نوح را هم اوفتادش كار گل
                كار گل را برگزید از جان و دل                

ساخت از گل كوزه‌هایی چند نوح
               داشت با آن كوزه‌ها پیوند نوح                 

تا كه روزی از سوی رب جلیل
                     نوح را آورد وحیی جبرئیل                     

گفت : باید كوزه‌ها را بشكنی !

              نوح در پاسخ هراسان گفت : نی              

كوزه ها را ساختم با دست خویش
                بشكنم گر كوزه دل گردد پریش               

نیشتر گر كس به قلبم برزند
                    نیك تر تا كوزه‌ها را بشكند                  

بار دیگر جبرئیل آمد فرود
             در سرای نوح ، گفت او را درود !         

گفت: حق گفتت، كه ای نوح نبی
               چون تو جنبادی به سوی ما لبی          

خواستی تا شویَم از این چرخ پیر
                  منكران را از صغیر و از كبیر                 

من فرستادم بسی توفان و سیل

               بندگان را غرق كردم ، خیل‌خیل                

خواستم چون بشكنی كوزه‌ی گلت
                كوزه بشكستن بسی شد مشكلت                

پس چه سان بی اعتنا بر جان خلق
                    خواستی تا بركنم بنیان خلق ؟                    

من خود آنها را پدید آوردمی
              پس چو گفتی ، بیخشان بركندمی               

آن كه خود یك كوزه را مشكل شكست
              این چنین آسان جهانی دل شكست              

هر كه را دیدی که با تو دشمن است
             نسبتش دادی كه دشمن با من است            

كار تو از ماه تا ماهی رسید
              از خداخواهی به خودخواهی رسید           

هركسی سر بر خط فرمان نبست
               باید او را رشته‌ی جان برگسست ؟            

هر كه را اندیشه ای همچون تو نیست
             نیست در روی زمینش حق زیست ؟           

نوح گریان سوی كوزه برد دست

       كوزه ها بر سنگ ، نی ، بر سر شكست     

چرا از قالب دوگانی ( مثنوی ) ، برای سرودن منظومه‌های داستانی و روایی استفاده می‌کنند ؟

گفتیم که در قالب دوگانی ( مثنوی ) در هر بیت  قافیه‌هایی جداگانه از سایر بیت‌ها داریم ؛ برای همین وقتی قصد دارد داستان و روایتی را به صورت شعر بنویسد ، آن را در قالب دوگانی ( مثنوی ) می‌سراید ، تا به راحتی به واژه‌های هم‌قافیه دسترسی داشته باشد ؛ مثل مثنوی حمید مصدق که بالا خواندید . البته مثنوی‌ها به ده بیت و بیست بیت ختم نمی‌شوند . شاعرانی داریم که در این قالب ، سراینده‌ی شعرهایی با هزاران بیت هستند . به عنوان مثال :

مثنوی لیلی و مجنون نظامی شامل 4700 بیت است :

https://ganjoor.net/nezami/5ganj/leyli-majnoon/

ویس و رامین فخرالدین اسعد گرگانی شامل 9000 بیت است :

https://ganjoor.net/asad/veysoramin/sh8/

شاهنامه‌ی فردوسی ، شامل 61000 بیت است :

https://ganjoor.net/ferdousi/shahname/ 

و همین‌طور شاعران دیگر که در این قالب شعری آثار ارزنده‌ای از خود به جای گذاشته‌اند .

فارسی هفتم: دانش‌های زبانی، وند

بعضی واژه‌ها تنها از یک جزء تشکیل شده‌اند، اما ساختار بعضی از واژه‌ها، بیش از یک جزء است. معمولا ساخت این واژه‌ها، شامل یک یا دو جزء معنادار و یک یا دو جزء معناساز می‌شوند.

بعضی از اجزای واژه، به خودی خود معنا ندارند؛ اجزای معنی‌ساز، کمک می‌کنند تا معنای واژه تغییر کند و واژه‌ی جدیدی ساخته شود، اما همچنان ارتباط معنایی واژه‌ی جدید و واژه‌ی اصلی حفظ می‌شود. به عنوان مثال:

واژه‌ی «گل»، معنادار است و اسم یکی از پدیده‌های طبیعت است.

و

«دان» معناساز است.

ترکیب این دو جزء، «گلدان» است. «گلدان» یعنی جای قرار دادن «گل».

گل و گلدان از نظر معنایی با هم ارتباط دارند.

اجزای معناساز واژه، «وند» نام دارند.

دانش‌آموز = دان + ِش + آموز

ِش، وند است.

دارا = دار + ا

ا، وند است.

باادب = با + ادب

با، وند است.

کاوشگر = کاو+ ِش + گر

ِش، وند است.

گر، وند است.

بی‌عیب = بی + عیب

بی، وند است.

نادان = نا + دان

نا، وند است.

درآمد = در + آمد

در، وند است.

فرابنفش = فرا + بنفش

فرا، وند است.

وارفته = وا + رفت + ه

وا، پیشوند است.

ه، وند است.

سرتاسر = سر + تا + سر

تا، وند است.

سردرگم = سر + در + گم

در، وند است.

گرداگرد = گرد + ا + گرد

ا، وند است.

نیرومند = نیرو + مند

مند، وند است.

بینا = بین + ا

ا، وند است.

خوراک = خور + اک

اک، وند است.

دیدار = دید + ار

ار، وند است.

دوم = دو + ُم

ُم، وند است.

پسرانه = پسر + انه

انه، وند است.

زرینه = زر + ینه

ینه، وند است.

رویش = روی + ِش

ِش، وند است.

وندها، مشتق‌ساز هستند؛ یعنی به واژه‌هایی که در ساخت آنها وند به کار رفته است، واژه‌ی مشتق گفته می‌شود.

واج ، صامت ، مصوت ، هجا

به حروف و حرکات ، واج گفته می‌شود .

واج‌ها دو دسته هستند :

صامت و مصوت

صامت : همان حروف هستند .

23 صامت‌ ، در زبان فارسی عبارتند از :

( ء ، ع ) – ب – پ – ( ت ، ط ) – ( ث ، س ، ص ) – ج – چ – ( ح ، ه ) – خ – د – ( ذ ، ز ، ض ، ظ ) – ر - ژ – ش – غ ، ق – ف – ک – گ – ل – م – ن – و – ی

مصوت : 6 مصوت داریم .

حرکت‌های « ــَـــِـــُ  »

و

صداهای « ا ، ی ، و »

هجا : کلاس اول ابتدایی ، واژه‌ها را بخش می‌کردید . بخش‌ها ، همان هجا هستند .

واژه‌ی « نویسنده » از 4 هجا تشکیل شده است :

نـِ = صامت ن + مصوت ــِــ

ویـ = صامت و + مصوت ای

سَنـ = صامت س + مصوت ــَــ + صامت ن

ده = صامت د + مصوت ـــِــ

واج پایانی « ه » در هجای پایانی « نویسنده » ، صدادار است ؛ به همین دلیل مصوت است ، نه صامت . به این واج ، « های بیان حرکت » گفته می‌شود .

واژه‌ی « پنجه » از دو هجا تشکیل شده است :

پَن = صامت پ + مصوت ــَــ + صامت ن

جه = صامت ج + مصوت ــِــ

واج پایانی « ـه » در هجای پایانی « پنجه » ، صدادار است ؛ به همین دلیل مصوت است ، نه صامت .

واژه‌ی « کارگر » ، از دو هجا تشکیل شده است :

کار = صامت ک + مصوت ا + صامت ر

گـَــر = صامت گ + مصوت ــَــ + صامت ر

واژه‌ی « آماده » ، از 3 هجا تشکیل شده است :

آ = صامت ء + مصوت ا

ما = صامت م + مصوت ا

ده = صامت د + مصوت ــِــ

به هجای « آ » توجه کنید . هنگام تلفظ این هجا ، ابتدا دیواره‌های حنجره به هم برخورد می‌کند ، نتیجه‌ی این برخورد ، همان واج « ء » است ؛ سپس مصوت « آ » از گلو خارج می‌شود ؛ پس این هجا از :

« یک واج صامت » و « یک واج مصوت » تشکیل شده است .

واژه‌ی « اسب » ، از 1 هجا تشکیل شده است :

اسب = صامت ء + مصوت ــَــ + صامت س + صامت ب

به واج آغازین « اسب » توجه کنید . در ابتدای تلفظ این واژه ، ابتدا دیواره‌های حنجره به هم برخورد می‌کند ؛ نتیجه‌ی این برخورد ، همان واج « ء » است ؛ سپس مصوت « ــَــ » از گلو خارج می‌شود ؛ پس ابتدای این هجا از :

« یک واج صامت » و « یک واج مصوت » تشکیل شده است .

واژه‌ی « امید » ، از 2 هجا تشکیل شده است :

اُ = صامت ء + مصوت ــُــ

مید = صامت م + مصوت ی + صامت د

به هجای « اُ » توجه کنید . هنگام تلفظ این هجا ابتدا دیواره‌های حنجره به هم برخورد می‌کند ؛ نتیجه‌ی این برخورد ، همان واج « ء » است ؛ سپس مصوت « اُ » از گلو خارج می‌شود ؛ پس این هجا از :

« یک واج صامت » + « یک واج مصوت » تشکیل شده است .

واژه‌ی « ادامه » ، از 3 هجا تشکیل شده است :

اِ = صامت ء + مصوت ـــِــ

دا = صامت د + مصوت ا

مه = صامت م + مصوت ــِــ

به هجای « اِ » توجه کنید . هنگام تلفظ این هجا ابتدا دیواره‌های حنجره به هم برخورد می‌کند ؛ نتیجه‌ی این برخورد ، همان واج « ء » است ؛ سپس مصوت « اِ » از گلو خارج می‌شود ؛ پس این هجا از :

« یک واج صامت » + « یک واج مصوت » تشکیل شده است .

نکته : در همه‌ی واژه‌ها ، واج آغازین همه‌ی هجاها ، یک واج صامت است . اگر به واژه‌هایی که به عنوان مثال بیان شد ، توجه کنید ، متوجه این مطلب می‌شوید .

شهر : واج آغازین ، صامت ش

برد : واج آغازین ، صامت ب

کا : واج آغازین ، صامت ک

مه : واج آغازین ، صامت م

اژ : واج آغازین ، صامت ء

جـَهـ : واج آغازین ، صامت ج

                 

« هوالمحبوب »                                   امتحان املای فارسی – پایه ی هفتم

نام و نام خانوادگی :                              مدرسه ی حضرت زینب ( س )

17 / 10 / 92 –                                   زمان پاسخگویی : 20́

**************************************************************************

1 - در متن زیر 4 غلط املایی وجود دارد آنها را بیابید و صحیح آن را داخل

      پرانتزبنویسید : ( 2  نمره )

   آب این روح مزاب امید و زندگی تاز نفس جوان ، ضلال و نیرومند با

گام های استوار ،شتابان پیش می رفت تا خود را بدهان خشک زمین های

تشنه برساند .

    1 –  ( .................   )         

    2 – ( ..................  )         

    3 – (  .................  )       

    4 – (   ................  )

 2 - در جای خالی کلمه ی مناسب بنویسید . ( 1  نمره )

     الف - اینها چرا ........ و پاکدامنی  و پارسایی جوانان را نمی بینند .

       ( سلاح –  صلاح )

    ب - مادربزرگ درباره ی  ..............  گل ها و گیاهان با نوه اش صحبت

     می کند .  ( حیات –  حیاط )

 3 - کدام واژه با توجه به معنی غلط نوشته شده است ؟ ( 5 / 0  نمره )  

    الف - سرشار : پر                  

    ب - بسیرت : دانایی                     

    ج - سپهر : آسمان

  4 - واژه های  هم خانواده را به هم وصل کنید . ( 2   نمره )       

می گفتند                                 مخالفت                                  
                                                                                                

 مخـتـلف                                  جوشش                           
                                                                                                  

حــریــم                                    گفتار                                                                                                                                                                           بجـوشد                                    حرم

5 - در کدام گزینه ، غلط املایی وجود دارد ؟  ( 5 / 0  نمره )

   الف –  کنجکاوی و شوق یادگیری گاهی نوجوان را ناآرام جلوِ می دهد .

   ب – مقصود این نیست که در اضطراب باشید .

6 - در کدام گزینه ، غلط املایی وجود ندارد ؟  ( 5 / 0  نمره )

    
     الف – به شرطی که خود را درست کنند و بچه ها را اذیّت نکنند .

     ب – خدمت پدران و مادرانتان را قنیمت بشمارید .

7 - صحیح یا غلط بودن عبارات زیر را مشخّص کنید . ( 2   نمره )                     

     الف - درنوشتن املا، می توان واژه های هم آوا را به جای یکدیگر

            به کاربرد .

        ص                      غ

    ب - شکل نوشتاری واژه ی « هیأت » درست است . 

 
       ص                      غ

   ج - دقت و سرعت باعث می شود در نوشتن املا خطا کنیم .

      ص                      غ

  د – کتاب درس فارسی می تواند یکی از منابع شناخت املای

       واژگان باشد . 

      ص                       غ

8 - در واژه های زیر نشانه ی « ـّـ ، ــًـ  ، ء  » را درست روی حرف مربوط به

خودقرار دهید . ( 5 / 1  نمره )                     

   
     الف - متخصصان                                      

     ب – مدرسه دخترانه                                  

     ج -  کاملا

                                                                      موفق باشید .
                                                                             نادری

     متن املای نوبت اول - مدرسه ی حضرت زینب ( س ) - شهرستان آبیک

                                        دی ماه 92

غرقه ی شکوه و اعجاز زیبای خلقت بودم که ناگهان نوازش لطیف وخنکی رادر لای

پاهایبرهنه ام احساس کردم . آب جوشش چشمه ها !

من به هیچ وجه قبول نمی کنم حرف ها و تحلیل های کسانی را که گاهیدربرخی از

مطبوعات یا رسانه ها از انحراف نسل جوان سخن می گویند . این طور نیست ، اگـر

گاهیاشتباه و خطایی از جوان سـر بزنـد ، با توجّه به دل پـاک و نورانی جوان این

اشتباه قابلجبران است .

 کـتاب پــر راز و رمــز آفریـنـش و شـگـفـتـی هــای طبیعت ، ســرشـار از پـندها  و

انـدرزهـاست . اگـرنیـروی جوانی و شادابی و چالاکی این دوره را با تأمّل ، تفکّر و

بصیرت همراه کنیم ،به شکوفایی خواهیم رسید .

می گویـنـد وقت طلاست ولی بـدون تـردیـد وقت از طلا گران بهــاتر است ؛ زیرا با

صرف وقت می توان طلا به دست آورد ولی دقـایق تلف شـده را بـا طلا نمی توان

خرید .

فرزندان عزیزم نامه ی محبت آمیز شما را خواندم . کاش شما عزیزان مرا نصیحت

می کردید که محتاج آنم . امید است با نشاط و خرّمی درس هایتان را بخوانید .

۱- واژه های « مَلَک ، کیوان ، سپهر ، برنا » به ترتیب چه معنایی دارند ؟
الف) فرشتگان ، مریخ ، آسمان ، جوان
ب) فرشتگان ، زحل ، بلند ، دانا
ج) خدای متعال ، مریخ ، بلند ، دانا
د) فرشته ، زحل ، آسمان ، جوان

۲- در کدام بیت ، واژه ی نادرست یه کار رفته است ؟
الف) تا خار غم عشقت آویخته در دامن
کوته نظری باشد رفتن به گلستان ها
ب) گلم ز دست به در برد روزگار مخالف
امید هست که خوارم ز پای هم به در آید
ج) سفر دراز نباشد به پای طالب دوست
که خار دشت محبت زپای هم به در آید
د) چنان ارادت و شوق است در میان دو دوست
که سعی دشمن خون خوار در نمی گنجد

۳- در ابیات زیر ، نقش واژه های قافیه به ترتیب کدام است ؟
کوه و دریا و درختان همه در تسبیح اند
نه همه مستمعی درم کند این اسرار
تا کی آخر چو بنفشه سر غفلت در پیش
حیف باشد که تو در خوابی و نرگس بیدار
الف) مفعول ، نهاد
ب) نهاد ، مسند
ج) نهاد ، نهاد
د) مفعول ، مسند

۴- واژه ی « انار » .... و .... است .
عقل حیران شود از خوشه ی زرین عنب
فهم عاجز شود از حقه ی یاقوت انار
الف) رکن دوم تشبیه ، مضاف الیه حقه
ب) رکن دوم تشبیه ، مضاف الیه یاقوت
ج) رکن اول تشبیه ، مضاف الیه حقه
د) رکن اول تشبیه ، مضاف الیه یاقوت

۵- کدام بیت در مصراع اول خود ، فاقد متمم و دارای مفعول است ؟
الف) خارکش پیری با دلق درشت
پشته ی خار همی برد به پشت
ب) لنگ لنگان قدمی بر می داشت
هر قدم دانه ی شکری می کاشت
ج) کنم از جیب نظر تا دامن
چه عزیزی که نکردی با من
د) در دولت به رخم بگشادی
تاج عزت به سرم بنهادی

۶- در بست زیر ، کدام واژه ها رکن دوم تشبیه هستند ؟
تخم عمل ده که به کارش برم
ابر کرم بخش کزان برخورم
الف) عمل ، کرم
ب) تخم ، ابر
ج) ابر ، عمل
د) تخم ، کرم

۷- کدام گزینه با بیت زیر ، قرابت معنایی دارد ؟
ستودن نداند کس او را چو هست
میان بندگی را ببایدت بست
الف) بدان کی ستوده شود پادشاه
که خلقش ستایند در بارگاه
ب) طاووس را به نقش و نگاری که هست خلق
تحسین کنند و او خجل از پای زشت خویش
ج) بدین آلت رای و جان و زبان
ستود آفریننده را کی توان
د) دیر خراب جهان بتکده‌ای بیش نیست
دیر به ترسا گذار معبد عیسا طلب

۸- در کدام بیت ، واژه ی نادرست به کار رفته است ؟
الف) کوه و دریا و درختان همه در تسبیح اند
نه همه مستمعی فهم کند این اصرار
ب) خبرت هست که مرغان سحر می گویند
آخر ای خفته ، سر از خواب جهالت بردار
ج) که تواند که دهد میوه ی الوان از چوب
یا که داند که برآرد گل صدبرگ از خار
د) عقل حیران شود از خوشه ی زرین عنب
فهم عاجز شود از حقه ی یاقوت انار

۹- کدام بیت با دیگر بیت ها قرابت معنایی کم تری دارد ؟
الف) ابر آب داد بیخ درختان تشنه را
شاخ برهنه پیرهن نوبهار کرد
ب) در چمن هر ورقی دفتر حالی دگر است
حیف باشد که ز کار همه غافل باشی
ج) آفرینش همه تنبیه خداوند دل است
دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار
د) کدام برگ درخت است اگر نظر داری
که سر صنع الهی بر او نه مکتوب است

۱۰- در کدام گزینه ، تشبیه و تشخیص به کار رفته است ؟
الف) این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود
هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار
ب) خبرت هست که مرغان سحر می گویند
آخر ای خفته سر از خواب جهالت بردار
ج) تا قیامت سخن اندر کرم و رحمت او
همه گویند و یکی گفته نیاید ز هزار
د) سعدیا ، راست روان گوی سعادت بردند
راستی کن که به مقصد نرسد کج رفتار

۱۱- بیت زیر ، چند جمله است ؟
ملکا ذکر تو گویم که تو پاکی و خدایی
نروم جز به همان ره که توام راه نمایی
الف) ۴
ب) ۵
ج) ۶
د) ۷

۱۲- به مضمون آیه ی « تُعِزُّ مَن تَشاء و تُذِلُّ مَن تَشاء » در کدام بیت اشاره شده است ؟
الف) پرستار امرش همه چیز و کس
بنی آدم و مرغ و مور و مگس
ب) جهان متفق بر الهیتش
فرو مانده از کنه ماهیتش
ج) یکی را به سر بر نهد تاج بخت
یکی را به خاک اندر آرد ز تخت
د) بشر ماورای جلالش نیافت
بصر منتهای جمالش نیافت

۱۳- کدام بیت به آیه ی « لا یُدرِکُهُ الابصار و هو یُدرِکُ الابصار » اشاره دارد ؟
الف) توانا بود هر که دانا بود
ز دانش دل پیر برنا بود
ب) به نام خداوند جان و خرد
کزین برتر اندیشه برنگذرد
ج) خداوند نام و خداوند جای
خداوند روزی ده رهنمای
د) به بینندگان آفریننده را
نبینی مرنجان دو بیننده را

۱۴- نوع حرف « تا » در کدام گزینه ، مانند « تا » در بیت زیر است ؟
تا قیامت سخن اندر کرم و رحمت او
همه گویند و یکی گفته نیاید ز هزار
الف) گل بر رخ رنگین تو تا لطف عرق دید
در آتش شوق از غم دل غرق گلاب است
ب) از کران تا به کران لشکر ظلم است ولی
از ازل تا به ابد فرصت درویشان است
ج) به دام تا نرساند مرا لبش چون نای
نصیحت همه عالم به گوش من باد است
د) تا گنج غمت در دل ویرانه مقیم است
همواره مرا کوی خرابات مقام است

۱۵- در تمام بیت ها ، وابسته های پیشین وجود دارد به جز ...
الف) تا قیامت سخن اندر کرم و رحمت او
همه گویند و یکی گفته نیاید ز هزار
ب) این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود
هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار
ج) چشم دل باز کن که جان بینی
آن چه نادیدنی است آن بینی
د) ده روز مهر گردون افسانه است و افسون
نیکی به جای یاران فرصت شمار یارا

۱۶- این مصراع ، با کدام واژه کامل می شود ؟
همه مرگ راییم .... و پیر
الف) برنا
ب) سپهر
ج) حقه
د) لیل

۱۷- در بیت زیر، کدام گزینه به کار نرفته است؟
« سعدیا راست روان گوی سعادت بردند
راستی کن که به مقصد نرسد کج رفتار »
الف) تشبیه ب) تشخیص
ج)تخلص د) تضاد

۱۸- کدام بیت ، با بیت زیر قرابت معنایی دارد؟
نعمتت بار خدایا، ز عدد بیرون است
شکر انعام تو هرگز نکند شکرگزار
الف) که می برد به خداوند منعم محسن
پیام بنده ی نعمت شناس شکرگزار
ب) هر که نداند سپاس نعمت امروز
حیف خورد بر نصیب رحمت فردا
ج) مرا ذلیل مگردان، به شکر این نعمت
که داشت دولت سرمد، عزیز و محترمت
د) گر کسی شکرگزاری کند این نعمت را
نتواند که همه عمر برآید ز سجود

۱۹- کدام ترکیب اضافی، با بقیه فرق دارد؟
الف) درخت وجود
ب) گوی سعادت
ج) قلک ذهن
د) مرغان سحر

۲۰- شکل کدام گروه اسمی، از نظر نوع هسته و وابسته، با بقیه فرق دارد؟
الف) خوشه ی زرین عنب
ب) حقه ی یاقوت انار
ج) تنبیه خداوند دل
د) آورنده ی فصل خزان

۲۱- آیه ی ۴۴ سوره ی اسرا، با کدام گزینه قرابت معنایی ندارد؟
« تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ»
الف) کوه و دریا و درختان همه در تسبیح اند
نه همه مستمعی فهم کند این اسرار
ب)به ذکرش هر چه بینی در خروش است
دلی داند در این معنی که گوش است
ج) غیر او دیگر نمی آید به چشم
هر چه می بینم و می گویم، از اوست
د) هر کس به طریقی صفت حمد تو گوید
بلبل به غزل خوانی و قمری به ترانه

۲۲- کدام گزینه، نادرستی نگارشی دارد؟
الف) به جز عملکرد خودروساز، عوامل خارجی
نیز در تعیین قیمت ها دخیل هستند.
ب) یارانه به قصد حمایت از فعالیتی خاص،
توسط دولت پرداخت می شود.
ج) یارانه، بخشی از هزینه های تولید محصول
را تأمین می کند.
د) حفظ فروش در ایام رکود نیز ممکن است
اجزایی تأثیرگذار در قیمت نهایی باشند.

۲۳- معنی واژه های « بساط ، میغ ، صنع ، مسخّر » در کدام گزینه به ترتیب آمده است ؟
الف) فرش ، ابر ، آفرینش ، مطیع
ب) بسط دادن ، ابر ، احسان ، رام
ج) فرش ، سحاب ، آفرینش ، مسخره کردن
د) شرح و بسط ، سحاب ، احسان ، مطیع

۲۴- املای کدام گزینه درست است ؟
الف) آنچه میان آسمان و زمین است چون میغ و قوس قزح همه آیات حق تعالی است .
ب) از جمال صورت قصر و بسیاری غلامان و صریر ملک وی هیچ خبر ندارد .
ج) غندیل های وی ستارگان و تو از عجایب این غافل که این خانه بس بزرگ است .
د) چشم باز کن تا عجایب بینی و مدحوش و متحیّر شوی .

۲۵- واژه های کدام گزینه ، هم خانواده نیستند ؟
الف) تابش ، مهتاب
ب) بینش ، دانشمند
ج) دانشکده ، دانسته
د) سازنده ، ساختمان

۲۶- نسبت فعل « نگاه کرد » به « نگاه می کنم » مانند نسبت « گریست » به ...... است .
الف) می گریست
ب) می گریستم
ج) می گرید
د) می گریم

۲۷- در جمله ی « چه خلقت شگفت انگیزی » هسته و انواع وابسته در کدام گزینه درست نیست ؟
الف) خلقت هسته ، چه صفت تعجبی ، شگفت انگیزی وابسته ی پسین
ب) خلقت هسته ، چه وابسته ی پیشین ، شگفت انگیزی صفت بیانی
ج) خلقت هسته ، چه صفت تعجبی ، شگفت انگیزی صفت بیانی
د) خلقت هسته ، چه صفت پرسشی ، شگفت انگیزی وابسته ی پسین

۲۸- نویسنده در متن زیر از چه روشی برای پروراندن ذهن و نوشته ی خود استفاده کرده است ؟
آن هنگام که مردم در شهر با صدای بوق خودروها و هیاهوی هر روزه ، بی رغبت از خواب بیدار می شوند ، مردم روستا با آرامشی دلچسب و با موسیقی گوش نواز طبیعت و آواز خروس بیدار می شوند .
الف) دگرگون دیدن و دگرگون نوشتن
ب) جانشین سازی
ج) بهره گیری از حواس پنجگانه
د) سنجش و مقایسه

۲۹- کدام فعل از نظر زمان با بقیه متفاوت است ؟
الف) می بینی
ب) می دانی
ج) می توانی
د) می دیدی

۳۰- فعل کدام گزینه ، اسنادی است ؟
الف) تمام علامات ، همه آیات حق تعالی است .
ب) آن چه میان آسمان و زمین است چون میغ و باران .
ج) آنچه در کوه هاست از جواهر و معادن .
د) و آنچه در برّ و بحر است .

۳۱- معنی عبارت زیر کدام گزینه است ؟
هر یکی بر شکلی و بر صورتی دیگر .
الف) هر کدام از آنان مانند هم هستند .
ب) ظاهر آنها مانند صورت دیگران است .
ج) هر یک از آنها شکل و ظاهر گوناگون از دیگری دارد .
د) هیچ کدام

۳۲- واژه های کدام یک از کزینه ها ی زیر ، هم خانواده هستند ؟
الف) توحید ، حدود
ب) محروم ، رحیم
ج) عقبی ، عاقبت
د) توفیق ، وقف

۳۳- معنی واژه های مشخص شده در کدام گزینه درست نیست ؟
الف) گه خودپسندی و « پندار » نیست ( خیال )
ب) به چشم « بصیرت » به خود در نگر ( بینایی )
ج) آموختن « عار » نیست ( عیب )
د ) این « عالم » خانه ی اوست ( آگاه ، دانشمند )

۳۴- مفهوم « مَا أَكْثَرَ الْعِبَرَ وَ أَقَلَّ الِاعْتِبارَ » در گدام بیت دیده می شود ؟
الف) برگ درختان سبز در نظر هوشیار
هر ورقش دفتری است معرفت کردگار
ب) تا قیامت سخن اندر کرم و رحمت او
همه گویند و یکی گفته نیاید ز هزار
ج) این همه نقش عجب بر در و دیوار وجود
هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار
د) همه کار ایام درس است و پند
دریغا که شاگرد هشیار نیست

۳۵- در کدام گزینه ، آرایه ی تشبیه وجود ندارد ؟
الف) چو بفروختی از که خواهی خرید
متاع جوانی به بازار نیست
ب) دیدار یار غایب دانی چه ذوق دارد
ابری که در بیابان بر تشنه ای ببارد
ج) حافظ ار سیل فنا بنیاد هستی برکند
چون تو را نوح است کشتیبان ، ز طوفان غم مخور
د) به چشم بصیرت به خود در نگر
تو را تا در آیینه زنگار نیست
۳۶- همه ی گزینه ها دارای پرسش انکاری هستند ، به جز ...
الف) به جز از علی که گوید به پسر که قاتل من
چو اسیر توست اکنون به اسیر کن مدارا
ب) تویی آن که او گفت : رویین تنم
بلندآسمان بر زمین افکنم
ج) که تواند که دهد میوه ی الوان از چوب
یا که داند که بر آرد گل صد برگ از خار
د) چو به دوست عهد بندد ز میان پاکبازان
چو علی که می تواند که به سر برد وفا را

۳۷- در کدام بیت به مفهوم عبارت زیر اشاره شده است ؟
دوستان خوب مثل آینه همان قدر که خوبی ها را پیش چشم می آورند ، عیب ها را هم به ما می نمایانند .
الف) نظیر دوست ندیدم اگر چه از مه و مهر
نهادم آینه ها در مقابل رخ دوست
ب) نگاهی می‌کند در آینه یار
که او خود عاشق خود جاودانه است
ج) مرا هم آینه خاموش بودن اولی تر
که جهل پیش خردمند عذر نادان است
د) چو دریا شوم دشمنی عیب شوی
نه چون آینه دوستی عیب گوی

۳۸- واژه های تمام گزینه ها ، هم خانواده هستند ،به جز ...
الف) حجت ، حاجت ، احتیاج
ب) اقتدار ، قدرت ، مقدور
ج) موازنه ، وزین ، توازن
د) عباد ، متعبد ، عبودیت

۳۹- کدام گزینه با بیت زیر تناسب معنایی ندارد ؟
تا توانی می گریز از یار بد
یار بد بدتر بود از مار بد
الف) پسر نوح با بدان بنشست
خاندان نبوتش گم شد
ب) لهو و لعب پیشه ی او گشته بود
هر چه گنه بود به پایش ، چه سود
ج) مجوی صحبت نادان از آن بسی ترسم
که همچو قصه ی سنگ و سبو شود ای دل
د) زینهار از قرین بد زنهار
وَ قِنا رَبَّنا عَذابِ النّار

۴۰- در کدام گزینه همه ی واژه ها جمع هستند ؟
الف) مصائب ، اصلاح ، اشیا
ب) اصحاب ، خصال ، خاندان
ج) حواس ، ایام ، اعمال
د) ابزار ، اوقات ، نظام

املای درس چهارم ، پایه ی هفتم

1 - هر چه سرما و هر چه دل سردی          

     پرزد اهسته از نظر گم شد

       .........

2 - مثل یك شاخ گل جوانه بزن                

     مثل یك چشمه سار جاری شو

     ..........

3 - نوجوانی دوره ی انتقال از کودکی به بزرگسالی است ؛ تقریبا از یازده

    ساله گی آغاز می شود .

     ...............                       ....................

4 - نوجوانی دوره ای شبیح به رویا و زیبا ست .

    .................                      .....................

5 - زیبایی آن را با کم حوصله گی ، زشت و تاریک نکنیم . می  توانیم از

     لحظه های زندگی لذت بـبـریـم و جـویبـار بـا صفـا و ضـلال زنـدگی را  

     گل آلود نسازیم .

     ..........                    

     ...................                

     .................

6 - رابطه و رفتار ما با خود ، خوانواده و دوستان ، مهمّ  است چون

     شخصیت ما را شکل  می دهـد . دوستی خـوب است کـه رفتـارش

     پسندیدِ  باشد . در دلش مهربانی مج بزند .

     ...............              ................              

     ...........                  ...............

7 - استقلال تلبی ، کنجگاوی ، شوغ یادگیری و دانایی و ... نوجوان

     را گاهی نآرام جلوه می دهد .

     ..........                      ..............                

     .............                   ...............

8 - کتاب پر از راز و رمذ آفرینش و شگفتی های طبیعت ، صرشار از

     درس ها و اندرز هاست.

       ...............                             ................

9 - اگر نوجوانی را با تعمّل ، تفکر و بسیرت همراه کنیم ، به شکوفایی

    خاهیم رسید .

   ............               .............               

  .............                ..........

نسل آینده ساز

جوان و نوجوان ، چشمه ی جوشان نیرو و استعداد است .

 چشمه ی جوشان نیرو و استعداد : اضافۀ تشبیهی 

نیرو و استعداد به چشمه ای جوشان تشبیه شده است .

جوانان و نوجوانان ما اهل فکر کردن ، دریافتن و تحلیل

کردن [ هستند ] : با توجه به این که هستند در متن اصلی

سخنرانی نبوده ، نویسنده برای این که خواننده بداند این

واژه به متن اصلی اضافه شده ، آن را در قلاب نوشته است .

از زمین تا آسمان تفاوت کرده است : کنایه از تفاوت بسیار .

پرچم برافراشته : کنایه از پیروزی .

پاره های دل : کنایه از بسیار عزیز .

( سال های ) طلایی : کنایه از باارزش .

دامان گرم و مهربان نظام اسلامی : تشخیص ، داشتن

دامان به نظام که موجودی غیر انسان است ، نسبت

داده شده است .

دانش های زبانی و ادبی :

توضیح فعل :

 - همیشه برای انجام کارهای کوچک و بزرگ

در این عبارت ، چند واژه استفاده شده است اما گوینده با

این  واژه ها پیام کاملی را به شنونده منتقل نمی کند .پس

در بیان جمله که هدف آن انتقال پیام است ، موفق

نبوده است .

- بنویس .

در این عبارت با وجود این که گوینده تنها از یک واژه

استفاده کرده است ،توانسته پیام کاملی را به شنونده برساند .

تفاوت این دو عبارت در آن است عبارت دوم یک فعل است ؛

و فعل چون به تنهایی می تواند :

انجام یک کار را نشان دهد +

شخص انجام دهندۀ کار را نشان دهد +

زمان انجام کار را نشان دهد

گاه به تنهایی یک جمله است .  

زبان و ادبیات

- آسمان ابری است .

این جمله زبانی است چون هدف نویسنده بیان هدف و مقصود

است .

- دل آسمان پر است .

این جمله ادبی است زیرا در این جمله هدف نویسنده علاوه

بر بیان مقصود خود می خواهد زیباتر ودل نشین تر بنویسد

پس از تخیل خود و آرایۀ ادبیاستفاده کرده است تا جملۀ زیباتری

را بیان کند .

نوع جمله های زیر را بنویسید . 

- باران می بارد .

- چشمان آسمان می بارد .

- دوستی مانند چشمه ای زلال در قلب انسان جاری است .

- قدر دوستی ها را بدانیم .

با بهاری که می رسد از راه

روشن و گرم و زندگی پرداز              آسمان مثل یک تبسم شد

قافیه  : تبسم

ردیف : شد

یک جمله : آسمان مثل یک تبسم روشن و گرم و زندگی پرداز شد .

آرایه ی ادبی : تشبیه آسمان به تبسم

هر چه سرما وهر چه دل سردی         پر زد آهسته از نظر گم شد

قافیه : گم

ردیف : شد

دو جمله :

هر چه سرما وهر چه دل سردی پر زد   آهسته از نظر گم شد

آرایه ی ادبی :

جان بخشی ، پر زدن به سرما و دل سردی نسبت داده شده است .

تکرار : هر چه

بانسیمی که زندگی در اوست          باز چشم جوانه ای وا شد

قافیه : وا

ردیف : شد

دو جمله :

بانسیمی که زندگی در اوست   باز چشم جوانه ای وا شد

آرایه ی ادبی :

تشخیص : چشم داشتن به جوانه نسبت داده شده است .

 بردرختی شکوفه ای خندید             در کتابی بهار معنا شد

قافیه : معنا

ردیف : شد

دو جمله :

 بردرختی شکوفه ای خندید   در کتابی بهار معنا شد

آرایه ی ادبی :

مراعات نظیر : درخت و شکوفه و بهار

تشخیص : خنده را به شکوفه نسبت داده است .

 با بهاری که می رسد از راه             سبزشو،تازه شو،بهاری شو

قافیه و ردیف ؟

چند جمله :

با بهاری که می رسد از راه   سبزشو، تازه شو،بهاری شو

آرایه ی ادبی :

تکرار : شو

تشخیص : از راه رسیدن را به بهار نسبت داده است .

 مثل یک شاخه گل جوانه بزن          مثل یک چشمه سارجاری شو

قافیه : جاری

ردیف : شو

دو جمله :

مثل یک شاخه گل جوانه بزن  مثل یک چشمه سارجاری شو

آرایه ی ادبی :

تشبیه : تو ( انسان ) به شاخه گل

تشبیه : تو ( انسان ) به چشمه سار 

مراعات نظیر : شاخه و گل و جوانه

 زندگی برتو می زند لبخند               هست وقت شکفتنت امروز

قافیه : شکفتنت

ردیف : امروز

دو جمله : 

زندگی برتو می زند لبخند     هست وقت شکفتنت امروز

تشخیص : لبخند زدن به زندگی نسبت داده شده است .

 بهتر از هر چه هست در دنیا               با خدا راز گفتنت امروز

قافیه : گفتنت

ردیف : امروز

یک جمله :

امروز با خدا راز گفتنت از هر چه در دنیا بهتر هست .

زیبایی شکفتن

بند دوم :

نوجوانی دوره ای شبیه به رؤیا و زیبایی است :

نوجوانی به رؤیا تشبیه شده است . 

 جویبار باصفا و زلال و گوارای زندگی :

اضافۀ تشبیهی ، زندگی به جویبار تشبیه شده است .

بند 4 : 

علایق جمع علاقه

بند 5 :

این همه کتاب خوب و مطالب خواندنی ما را به سوی خود می خوانند :

تشخیص ، به سوی خود خواندن ( دعوت کردن ) را که عملی انسانی

است ، به کتاب نسبت داده است .

کتاب پر راز و رمز آفرینش :

اضافۀ تشبیهی ، آفرینش را به کتاب تشبیه کرده است . 

حالا با این آلبالوهای خوش آب و رنگ گلویی تر کنید و

بعد بروید سراغ دانش های ادبی و زبانی .

دانش های زبانی و ادبی

ساختمان  جمله : 1 - نهاد + مفعول + متمم + فعل خاص

                         2 - نهاد + مسند + فعل اسنادی

در ساختمان هر دوی این جمله ها نهاد نقش مشترک است .

نهاد صاحب خبر است ؛

یعنی گروه اسمی که دربارۀ آن خبری بیان می شود .

در جمله می توان ، با پرسش چه کسی یا چه چیزی + فعل ،

نهاد را مشخص کرد .

  فعل خاص :

فعلی است که انجام کار خاصی را نشان می دهد .مانند :

          رفتم – شسته ای – گفته بود – می خوریم -  بشویید –

                   خواهند دید 

 اما

فعل اسنادی عملی را نشان نمی دهد ؛ بلکه در جمله کمک

می کند که حالتی را به نهاد نسبت دهیم  مانند:

              است – بود - شد – گشت و گردید ( = شد )

البته فعل های اسنادی ، تنها این پنج فعل نیستند و در

دوره های بعدی با فعل های اسنادی بیشتری آشنا خواهید شد . 

این فعل ها به هر زمانی بروند ( گذشته ، حال ، آینده ) ویا

هر شخص و شماری که باشند همچنان فعل اسنادی هستند .

مانند :

شد ، شدم ، می شد ، شود ، می شود ف خواهد شد و ...

در این جمله ها نهاد و نوع فعل مشخص شده اند . برای

تعیین نقش گروه ها در جمله ابتدا فعل و نوع آن را مشخص

می کنیم .

گـلــی از باغـچـــه چـیـــــدم .

چیدم که نشان دهندۀ عمل چیدن است ، فعل خاص است .

تشخیص نهاد : چه کسی چید ؟

  من چیدم . پس ضمیر من که در جمله حذف شده است ،

این جمله است .

( من را از رو ی شناسۀ م در فعل تشخیص دادیم . )

گـلــی از باغـچـــه چـیـــــدم .  

                        فعل خاص

درختِ کاجِ حیاطِ خانه یِ مادربزرگِ  سمانه ،تماشایی است . 

است ، جزء پنج فعل اسنادی ( است - بود - شد - گشت - گردید ) است .

چه چیزی تماشایی است ؟ درخت کاج حیاط خانۀ مادربزرگِ سمانه

                                                       نهاد

در نظر داشته باشید که وقتی در یک گروه اسمی کسرۀ

اضافه یعنی ـــِــ و جود داشته باشد ، نقش آن گروه اسمی

ادامه دارد . همچنان که در این گروه نهادی ، پس از درخت

( که کسره دارد ) کاج ( که کسره دارد ) حیاط ( که کسره دارد )

خانه ( که کسره دارد )  مادربزرگ ( که کسره دارد )  و سمانه ادامه دارد ( سمانه کسره

ندارد ، پس بعد از آن دیگر نقش گروه نهادی ما ادامه ندارد . )

حالا شما نهاد و نوع فعل را در جمله های زیر مشخص کنید . 

- استقلال طلبی ، کنجکاوی ، شوق یادگیری و دانایی نوجوان را

   گاهی ناآرام جلوه می دهد .

- نوجوانی تقریباً از یازده سالگی آغاز می شود .

- این همه کتاب خوب و مطالب آموختنی ، ما را به سوی خود

    فرا می خواند .

درس 1: زنگ آفرینش

روز نوبهاری - زنگ انشا - غوغا بود  - گرد راه - چهره ای پر

از خنده - موضوع تازه ای - برخاست - ذرّه ذرّه - غلتید - تا ابد -

خواهم شد - نسیم بهار - راز و نیاز - فارغ از سنگ بچّه ها -

رها باشم - رهسپار شوم - افق های دور - پیغمبر بهار -

زائر حرم - زنجره - ایّام طفولیّت - متعبّد و شب خیز -

رحمة اللّه علیه - مصحف عزیز - طایفه ای گرد ما

خفته - دو گانه ای بگزارد - خواب غفلت برده اند -

نخفته اند - بِه از آن - در پوستین خلق افتی---

درس 2 : چشمۀ معرفت

کنجکاوی خستگی ناپذیری - فرا گرفتن و فهمیدن - به ویژه - کشف

کردن - طبیعت روستا - نگاه کنجکاوانه - می نگریستم - روحم غرق

فهمیدن بود - احساس - چشمه های معرفت - سر باز خواهند کرد -

آب های زلال و گوارا - فهم و دانایی - خواهد جوشید - آفرینش الهی -

یقین دارم - عظمت - جاذبۀ خالق - غرقۀ شکوه و اعجاز خلقت -

نوازش لطیف - پاهای برهنه ام - احساس کردم - جوشش چشمه ها -

روح مذاب - گام های استوار - کوچه باغ های مرده - کِشته های سیراب -

بر افراشته بودند - دعا می کردند - گل بوته ها و ذرّت های پرنشاط -

غرور - خشنودی - خویشاوند ساقه ها - عظمت - حس می کردم -

آداب دان - حق شناسی می آموزد - وداع - نقطۀ دید - صحرا - سرشار

از صفا - سبزه های معصوم - زمزمه می کردم - نظر هوشیار -

معرفت کردگار ---

  درس 3 : نسل آینده ساز

چشمۀ جوشان استعداد - تحلیل کردن - امتیازی دیگر - نقطۀ مرکزی -

مشاهده - نسل جوان - آینده ساز - مؤمن - به رغم واقعیّت - به هیچ

وجه - مطبوعات و رسانه ها - انحراف و خطا - صَلاح و پاکدامنی -

پارسایی و صداقت - شور و شعور - متخصّصان اعتراف کنند -

پشتوانۀ ایمان - همّت و غیرت - اوایل ریاست جمهوری - هیئت

جهانی - رئیس - استحکاماتی - پشتیبانانش - جامعۀ ما - بحمداللّه -

مایۀ افتخار - نظام اسلامی - پرچم برافراشته - هوشمندانه و

مؤمنانه - برخوردار از پشتوانۀ ایمان - این منطقه -

فردای شکوهمند - ایران مقتدر - به وجود بیاورند -

پاکدامنی تان - حفظ کنید - قدر بدانید - نیرو و نشاط - ارزش های

والا - الآن سال های طلایی - متعال - فرصت خوب - دامان گرم نظام --- 

درس 4 : با بهاری که می رسد از راه

زندگی پرداز - مثل یک تبسّم - از نظر - چشم جوانه ای وا شد -

شکوفه ای خندید - معنا شد - یک شاخه گل - چشمه سار - وقت

شکفتنت - راز گفتنت - شور و شوق و شکوفایی - معمولاً - حسرت

و آه دورۀ انتقال از کودکی - تقریباً - هجده سالگی - دوره ای پر فراز

و نشیب - بین وابستگی و استقلال - شبیه به رؤیا - کم حوصلگی و

دلخوری های بیهوده - لذت ببریم - لحظه های زندگی - جویبار باصفا -

و زلال و گوارا - گل آلود - رابطه - شخصیت - پسندیده - چهره و

نگاهش - نشاط بجوشد - کیمیا - استقلال طلبی - کنجکاوی و شوق

یادگیری - ناآرام جلوه می دهد - نیازها و علایق - مطالب آموختنی -

می خوانند - پر رمز و راز - آفرینش - سرشار از اندرز  -تأمل و تفکّر

و بصیرت - به شکوفایی خواهیم رسید -آراستگی و پاکدلی - پرشکوه

الهی - همراه و همسایه - خطّ خوش - مهارت های دلنشین هنری -

تصاویر شکوفه های محبّت - سرشار می سازد - به یاد بیاوریم ---

درس 5 : قلب کوچکم را به چه کسی بدهم ؟

اذیّت می کند - واقعاً حقّش است - مهمان خانه - لانۀ گنجشک -

پاییز - تصمیم گرفتم - راحت است - هردوتاشان - فوراً - عموی

خوش اخلاقم - ولو شده بودند - رضایت - قوم و خویش ها - حتماً تقصیر

خودش است - زحمت و فشار - صندوق پول هایش - یواش یواش -

یک دفعه - محلّه و خیابان - یک عالم جای خالی - به شرطی که -

کثیف نکنند - زور نگویند - حق دارند - معلوم نیست - مربوط نیست -

درس 6 : علم زندگانی 

شوق پرواز - به جرئت - شاخساری - گذشت از بامکی - جو کناری -

وحشت - سست شد - رنج خستگی - عجز - نوکاران - برزن و بام -

هنوزت - توش هنر -  می باید اندوخت - حدیث زندگی - محکم نهادن -

بر پای ایستادن - آسودگی - گهم سرپنجه خونین شد - آسایشم -

دمساز - هجوم فتنه های آسمانی - علم زندگانی - شاخک بی بن -

برومند - سعی و عمل ---

درس 7 : زندگی همین لحظه هاست .

مجموعه ای از زندگی - به شتاب می گذرند - هرگز - بدون تردید -

صرف وقت - دقایق تلف شده - بیهوده - گویی - قرن های طولانی -

جهان - دل آزرده - جست و جوی آن - زیر و رو می کنند - نگران و

ناراحت - عمر حقیقی - شناسنامۀ ما - تعیین نمی کند - زیستن -

فرصت ها می گذرد - اثنای سفر - عبور از گورستان - سنگ مزارها -

حیرت - مدّت حیات صاحبان قبور - حک شده بود - صفا - با نظری دیگر

می نگریم  - خوردن و خفتن - با حیوانات تفاوتی نداریم - قسمت اعظم

عمر - به غفلت سپری می شود - موفّق - به فردا افکندن -

به امید آینده نشستن - یادآوری گذشته - گذراندن و افسوس خوردن -

شایسته نیست -خنده های بیهوده - خوش گذرانی - به قول بعضی -

الکی خوش بودن - خوشی واقعی - دوستدار - تقسیم و منهای غم -

کران بها - مقصود - دائماً - کوشش و اضطراب - راحت و آرام - بر خود

حرام کنید - ساعات مصاحبت دوستان - بازی های تفریحی - مصرف

می شود - اوقات تلف شده - مرور شگفتی و اعجاب - جزء زندگی -

تأمّل و فکر - عبرت - غصّه و اندوه - نهج البلاغه ---

درس 8 : نصیحت امام ( ره )

نامه ای نصیحت آمیز - بزرگوارید - محبّت آمیز - قرائت کردم - محتاج

آنم - نشاط و خرّمی - وظایف - اطاعت - غنیمت شمارید - راضی کنید -

احترام - تعالی - سعادت و ترقّی - باسمه تعالی - علّامه - کنجکاو و

دقیق - دامن طبیعت - دقایقی طولانی - درهم آمیخت - گوش

می سپرد - خاطرات - صید پرنده ها - احساس بیزاری و تنفّر -

هیجان - شیفتۀ طبیعت - خشونت - سعی می کردند - مثل گشت و

گذار در صحرا ها - همان قدر - لذّت می برد - حل ّ مسائل ریاضی -

خواندن جغرافیا و علوم - به وجد می آمد - تعجب می کرد - موقع

شنیدن شعر - احساس شادی - اوّلین ساعات حضورش - حرم حضرت -

پناه برد - ضریح - اخلاص و همّت - عطا کند - شفای کسالت - شوق

خواندن - عطش مطالعه - مشتاقانه - مدرسۀ دارالشّفا -اندیشه اش -

حجره ای ساده - نصیب او - فضای آن - گلیم کهنه -

فارسی هفتم : درک مطلب ، درس های نوبت اول

درس 1 :

1 - با توجه به بیت :

« بچه ها در کلاس جنگل سبز     جمع بودند دور هم خوشحال »

     اعضای کلاس چه کسانی بودند ؟

2 - در بیت :

« هر یکی برگ کوچکی در دست    باز انگار زنگ انشا بود »

    از واژه ی برگ چه برداشت هایی دارید ؟

3 - منظور دانه از ان که « گفت : باغی بزرگ خواهم شد »

چیست ؟

4 - چرا غنچه خود را به لبخند تشبیه کرد ؟

5 - در بیت :

« با نسیم بهار و بلبل باغ     گرم راز و نیاز خواهم شد »

از مصراع اول چه برداشت هایی دارید ؟

6 - بیت :

« تا افق های دور کوچ کنم    باز پیغمبر بهار شوم »

به چه نکته هایی در طبیعت اشاره دارد ؟

7 - گوینده ی بیت :

« توی گلدسته های یک گنبد    روز و شب زائر حرم باشیم »

کدام یک از اعضای کلاس هستند ؟

    ارتباط این بیت را با گویندگان آن بیان کنید ؟

8 - در مصراع :

« آرزوهایتان چه رنگین است »

منظور از رنگین بودن آرزوها چیست ؟ 

 درس 2 :

1 - عبارت :

« ناگهان نوازش لطیف و خنکی را لای انگشتان پاهای برهنه ام

    احساس کردم . »

    به کدام یک از پدیده های طبیعت اشاره دارد ؟

2 - در عبارت :

« آب این روح مذاب امید ... می رفت تا خود را به صدها

   کشتزار سوخته ...

برساند . »

چرا صفت سوخته برای کشتزار به کار رفته است ؟  

3 - نویسنده با بیان جمله ی :

« درختان شاخه ی دستان خود را به آسمان برافراشته بودند . » 

     معتقد است درختان مشغول چه کاری هستند ؟ 

4 - چرا نویسنده نسیم را « مادری مهربان و آداب دان »

    معرفی می کند که « به فرزندان خویش حق شناسی

   و ادب می آموزد » ؟  

درس 3 :

1 - در عبارت :

« جوانان و نوجوانان ما اهل فکر کردن ، دریافتن و تحلیل کردن

  [ هستند ] . »

     چرا واژه ی هستند ، در قلاب [ ] نوشته شده است ؟ 

2 - ویژگی های یک نوجوان را بنویسید .

3 - پرچم افراشته ، نشانه ی چیست ؟

4 - منظور از « سال های طلایی » چیست ؟

درس چهارم :

1 - منظور از « آسمان مثل یک تبسم شد »چیست ؟

2 - با توجه به مصراع :

« در کتابی بهار معنا شد »

بهار در کدام کتاب معنا می شود ؟

3 - در مصراع :

« مثل یک شاخه گل جوانه بزن »

شاعر چه چیزی را به شاخه گل تشبیه کرده است ؟

4 - در مصراع :

« مثل یک چشمه سار جاری شو »

شاعر چه چیزی را به چشمه سار تشبیه کرده است ؟

5 - در مصراع :

« هست وقت شکفتنت امروز »

منظور از شکفتن چیست ؟

6 - در عبارت :

« دوست خوب ، کیمیاست . »

چه ارتباطی میان دوست و کیمیا وجود دارد ؟ چرا ؟

7- با توجه به عبارت :

« کتاب پر رمز و راز آفرینش و شگفتی های طبیعت ، سرشار از

درس ها و اندرزهاست . »

گوشه ای از این درس ها و اندرزها را بنویسید .

درس 5 - 

1 - چرا نویسنده معتقد است که « قلب مهمان خانه نیست » ؟

2 - چرا نویسنده معتقد است که قلب با لانه ی گنجشک تفاوت دارد ؟

3 - در عبارت :

« باید از اوّل عقلم می رسید و قلبم را به هر دوتاشان می دادم . »

منظور از  هر دو تاشان ، چیست ؟ 

4 - چرا عموی پول دار پدر در قلب نویسنده جا نشد ؟

5 - منظور از عبارت « از این سر تا آن سر دنیا » چیست ؟

6 - نویسنده آخرین قسمت خالی قلب خود را برای چه کسانی نگه داشت ؟

7 - در عبارت « این قلب است یا دریا ؟ » دریا مظهر و نشانه ی

     چیست ؟

درس 6 - 

1 - منظور از مصراع « ز نوکاران که خواهد کار بسیار ؟ » چیست ؟

2 - در مصراع :

« ز نوکاران که خواهد کار بسیار ؟ »

با توجه به علامت سوال ، چه نکته ی دستوری در جمله وجود دارد ؟

3 - منظور از « هنوزت نیست پای برزن و بام » چیست ؟

4 - در بیت :

« هجوم فتنه های آسمانی    مرا آموخت علم زندگانی »

کبوتر علم زندگانی را چگونه آموخته است ؟

5 - در مصرع :

« نگردد شاخک بی بن برومند »

کبوتر شاهد مثال شاخک بی بن را در قبال چه کسی بیان می کند ؟ 

درس 7  :

1 - منظور از « زیر و رو کردن دنیا » چیست ؟ 

2 - زندگی واقعی چیست ؟

3 - پاسخ بزرگان شهر به پرسش اسکندر درباره ی عمر کوتاه

    حک شده روی سنگ های قبر چه بود ؟

4 - خیام برای استفاده از فرصت ها ، چه سفارشی دارد ؟

5 - منظور از خوش بودن چیست ؟

6 - سخن حضرت علی ( ع ) را درباره ی استفاده از فرصت ها

     بنویسید .

7 - حضرت علی ( ع ) فرصت ها را به چه چیزی شباهت داده اند ؟

درس 8 : 

1 - علامت اختصاری ( ره ) یعنی چه ؟

2 - علامت اختصاری ( س ) یعنی چه ؟

3 - پاسخ امام خمینی به دانش آموزان که از نصیحت ایشان خودداری

      کرده بودند ، چه بود ؟

4 - علامه جعفری در برخورد با طبیعت ، چگونه رفتار می کرد ؟

5 - منظور نویسنده از این که دو صفت « کوچک » و « بزرگ »

    را برای حجره به کار برده است ، چیست ؟ 

     حجره ای ساده و کوچک نصیب او شد ... حجره ای که برای

    محمد تقی از همه ی دنیا بزرگ تر بود .