فارسی هفتم: دانش‌های زبانی؛ شناسه گفتیم که وقتی ساختمان یک فعل را جداگانه و جزء به جزء می‌نویسیم، فعل به دو یا سه جزء تقسیم می‌شود:
قسمتی از آن نشانه‌ی زمان است.
قسمتی که در صرف فعل بدون تغییر، تکرار می‌شود بن نام دارد. بن، جزئی از فعل است که ویژگی اول فعل را در بر دارد. (انجام کار یا روی دادن یک حالت)
غیر از «بن»، جزء دیگری هم در فعل وجود دارد که نشان دهنده‌ی ویژگی سوم فعل، یعنی شخص انجام دهنده ی کار است؛ این جزء از فعل، «شناسه» نام دارد.
در زبان فارسی 6 شناسه داریم که در فعل به کمک آنها می توانیم بفهمیم که شخص انجام دهنده‌ی کار یا دارنده‌ی حالت کدام شخص است؛ همچنین مفرد یا جمع است.
َم
ی
َد
یم
ید
َند
1- گوینده یا گویندگان:
شناسه‌ی اول شخص مفرد، «َم» است.
شناسه‌ی اول شخص جمع، «یم» است.
2- شنونده یا شنوندگان
شناسه‌ی دوم شخص مفرد، «ی» است.
شناسه‌ی دوم شخص جمع، «ید» است.
3- غایب یا افراد غایب
شناسه‌ی سوم شخص مفرد، «َد» است.
شناسه‌ی سوم شخص جمع، «َند» است.
به مثال ها و توضیحات آن توجه کنید.
اول شخص (گوینده یا گویندگان):
من در جلسه ی امتحان حاضر بودم.
در این فعل، شناسه َم است.
با توجه به شناسه‌ی «َم» در فعل «بودم»، شما متوجه می شوید که حاضر بودن به کسی نسبت داده شده که
«من» یعنی «گوینده» است، یعنی اول شخص
و یک نفر هم هست؛ یعنی مفرد است.
ما در جلسه ی امتحان حاضر بودیم.
در این فعل، شناسه یم است.
با توجه به شناسه‌ی «یم» در فعل «بودیم»، شما متوجه می شوید که حاضر بودن به کسی نسبت داده شده است که
«ما» یعنی «گوینده» که اول شخص هستیم،
و چند نفر هم هستیم؛ یعنی جمع است.
حالا به جمله‌های زیر با حذف نهاد توجه کنید:
در جلسه ی امتحان حاضر بودم.
در این فعل، شناسه َم است.
با توجه به شناسه‌ی «َم» در فعل «بودم»، شما متوجه می شوید که حاضر بودن به کسی نسبت داده شده که
«من» که هم گوینده است، یعنی اول شخص
و هم یک نفر است؛ یعنی مفرد است.
چون فعل، با داشتن شناسه، این قابلیت و توانایی را دارد که با بودن یا حذف نهاد در جمله، شخص انجام دهنده ی فعل یا دارنده ی حالت را نشان دهد.
در جلسه ی امتحان حاضر بودیم.
در این فعل، شناسه یم است.
در این جمله ها، با اینکه نهاد «ما» حذف شده است، با شنیدن فعل «بودیم» متوجه می شوید «حاضر بودن » به کسی که نسبت داده شده است که،
«ما» یعنی گوینده و اول شخص
و هم چند نفر است؛ یعنی جمع است.
چون فعل، با داشتن شناسه، این قابلیت و توانایی را دارد که با بودن یا حذف نهاد در جمله، شخص انجام دهنده ی فعل یا دارنده ی حالت را نشان دهد.
من برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفتم .
در این فعل، شناسه َم است.
با وجود فعل «رفتم» در جمله متوجه می شوید کسی که کار «رفتن» را انجام داده است
«من» که هم گوینده است، یعنی اول شخص
و هم یک نفر است؛ یعنی مفرد است.
ما برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفتیم.
در این فعل، شناسه یم است.
با وجود فعل «رفتیم» در جمله متوجه می شوید کسی که کار «رفتن» را انجام داده است،
«ما» که هم گوینده است، یعنی اول شخص
و هم چند نفر است؛ یعنی جمع است.
با حذف گروه نهادی:
برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفتم.
در این فعل، شناسه َم است.
در این جمله هم، باز با وجود اینکه نهاد «من» حذف شده است، با شنیدن فعل
«رفتم»، متوجه می شوید که شخصی که کار «رفتن» را انجام داده،
«من»، یک نفر است؛ یعنی مفرد است
و گوینده، یعنی اول شخص است.
چون فعل، این قابلیت و توانایی را داردکه با بودن یا نبودن نهاد در جمله، شخص انجام دهنده‌ی فعل را نشان دهد.
برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفتیم.
در این فعل، شناسه یم است.
در این جمله، باز با وجود اینکه نهاد «ما» حذف شده است، با شنیدن فعل
«رفتیم»، متوجه می شوید که شخص انجام دهنده‌ی کار «رفتن »،
«ما»، بیش از یک نفر است؛ یعنی جمع است،
و گویندگان یعنی اول شخص هستند؛
چون فعل، این قابلیت و توانایی را داردکه با بودن یا حذف نهاد در جمله، شخص انجام دهنده‌ی فعل را نشان دهد.
دوم شخص (شنونده و شنوندگان)
تو در جلسه ی امتحان حاضر بودی.
شما در جلسه ی امتحان حاضر بودید.
در این دو جمله، با توجه به «بودی» و «بودید» شما متوجه می شوید که حالت حاضر بودن به کسی نسبت داده شده است که
«تو» یعنی یک نفر که شنونده است؛ یعنی دوم شخص مفرد است.
و
«شما» یعنی چند نفر که شنونده هستید؛ یعنی دوم شخصجمع هستید.
با حذف نهاد:
در جلسه ی امتحان حاضر بودی.
در جلسه ی امتحان حاضر بودید.
در این جمله ها، با اینکه نهاد «تو» و «شما» حذف شده است،
با توجه به «بودی» و «بودید» شما متوجه می شوید که حالت حاضر بودن به کسی نسبت داده شده است که
«تو» یعنی یک نفر که شنونده است؛ یعنی دوم شخص مفرد است.
و
«شما» یعنی چند نفر که شنونده هستید؛ یعنی دوم شخصجمع هستید.
چون فعل، این قابلیت و توانایی را دارد که با بودن یا نبودن نهاد در جمله، شخص
انجام دهنده ی فعل یا دارنده ی حالت را نشان دهد.
تو برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفتی.
شما برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفتید.
با وجود فعل «رفتی» و «رفتید» در جمله متوجه می شوید که کار «رفتن» را کسی انجام داده است که
«تو» یعنی یک نفر که شنونده است؛ یعنی دوم شخص مفرد است.
و
«شما» یعنی چند نفر که شنونده هستید؛ یعنی دوم شخصجمع هستید.
با حذف گروه نهادی:
برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفتی.
برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفتید.
در این جمله ها هم باز با وجود اینکه نهاد «تو» و «شما» حذف شده است، با شنیدن فعل «رفتی » و «رفتید »، متوجه می شوید که کار «رفتن » را کسی انجام داده است که
«تو» یعنی یک نفر که شنونده است؛ یعنی دوم شخص مفرد است.
و
«شما» یعنی چند نفر که شنونده هستید؛ یعنی دوم شخصجمع هستید.
چون فعل، این قابلیت و توانایی را دارد که با بودن یا حذف نهاد در جمله، شخص انجام دهنده ی فعل را نشان دهد.
سوم شخص (غایب و غایب ها):
او در جلسه ی امتحان حاضر بود. *****
آنها در جلسه ی امتحان حاضر بودند.
***** در بیشتر انواع زمان گذشته، در صیغه‌ی سوم شخص مفرد، شناسه‌ی «َد» در فعل حذف می‌شود.
با توجه به «بود» و «بودند» شما متوجه می شوید که حالت حاضر بودن به کسی نسبت داده شده است که
«او» یعنی یک نفر که غایب است؛ یعنی سوم شخص مفرد است.
و
«آنها» یعنی چند نفر که غایب هستند؛ یعنی سوم شخصجمع هستند.
با حذف گروه نهادی:
در جلسه ی امتحان حاضر بود. *****
در جلسه ی امتحان حاضر بودند.
***** در بیشتر انواع زمان گذشته، در صیغه‌ی سوم شخص مفرد، شناسه‌ی «َد» در فعل حذف می‌شود.
در این جمله ها، با اینکه نهاد « او» و «آنها» حذف شده است،
با توجه به «بود» و «بودن» شما متوجه می شوید که حالت حاضر بودن به کسی نسبت داده شده است که
«او» یعنی یک نفر که غایب است؛ یعنی سوم شخص مفرد است.
و
«آنها» یعنی چند نفر که غایب هستند؛ یعنی سوم شخصجمع هستند.
چون فعل، این قابلیت و توانایی را دارد که با بودن یا نبودن نهاد در جمله، شخص
انجام دهنده ی فعل یا دارنده ی حالت را نشان دهد.
او برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفت.
آنها برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفتند.
با وجود فعل «رفت» و «رفتند» در جمله متوجه می شوید که کار «رفتن» را کسی انجام داده است که
«او» یعنی یک نفر که غایب است؛ یعنی سوم شخص مفرد است.
و
«آنها» یعنی چند نفر که غایب هستند؛ یعنی سوم شخصجمع هستند.
با حذف گروه نهادی:
برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفت.
برای گرفتن کتاب مناجات نامه خواجه عبدالله، به کتابخانه رفتند.
در این جمله ها هم باز با وجود اینکه نهاد «او» و «آنها» حذف شده است،
با شنیدن فعل «رفت» و «رفتند»، متوجه می شوید که شخص یا اشخاصی که کار «رفتن » را انجام داده اند،
«او» یعنی یک نفر که غایب است؛ یعنی سوم شخص مفرد است.
و
«آنها» یعنی چند نفر که غایب هستند؛ یعنی سوم شخصجمع هستند.
چون فعل، این قابلیت و توانایی را دارد که با بودن یا نبودن نهاد در جمله، شخص
انجام دهنده ی فعل را نشان دهد.
حتی اگر فعل را خارج از جمله ببینید به راحتی می توانید «شخص» آن را حدس بزنید.
مثلا با شنیدن فعل «می خوانید» متوجه می شوید که «انجام دهنده »ی کار خواندن «شما» است که
شنونده هستید و بیش از یک نفر هستید ؛ یعنی دوم شخصجمع
تمرین 1:
واژه های ردیف «الف» را به واژه ی مناسب از ردیف «ب» وصل کنید.
(1)
من دیدید
تو دید
او دیدند
ما دیدی
شما دیدیم
آنها دیدم
(2)
من می پرسید
تو می پرسیدیم
او می پرسیدم
ما می پرسیدند
شما می پرسیدید
آنها می پرسیدی
(3)
من بشناسند
تو بشناسیم
او بشناسد
ما بشناسی
شما بشناسید
آنها بشناسم
(4)
من می شناسم
تو می شناسیم
او می شناسید
ما می شناسی
شما می شناسد
ایشان می شناسند
پاسخ (1):
من دیدم – تو دیدی – او دید***** –
ما دیدیم – شما دیدید – آنها دیدند
*****در بیشتر انواع زمان گذشته، در صیغه‌ی سوم شخص مفرد، شناسه‌ی «َد» در فعل حذف می‌شود.
پاسخ (2):
من می پرسیدم – تو می پرسیدی – او می پرسید***** –
ما می پرسیدیم – شما می پرسیدید - آنها می پرسیدند –
*****در بیشتر انواع زمان گذشته، در صیغه‌ی سوم شخص مفرد، شناسه‌ی «َد» در فعل حذف می‌شود.
پاسخ (3):
من بشناسم – تو بشناسی – او بشناسد –
ما می شناسیم – شما می شناسید – آنها می شناسند
پاسخ (4):
من می شناسم – تو می شناسی – او می شناسد
ما می شناسیم – شما می شناسید – آنها می شناسند
تمرین 2:
واژه های ردیف «الف» را به واژه ی مناسب از ردیف «ب» وصل کنید.
(1)
اول شخص مفرد رسیدید
دوم شخص مفرد رسیدیم
سوم شخص مفرد رسید
اول شخص جمع رسیدند
دوم شخص جمع رسیدم
سوم شخص جمع رسیدی
(2)
اول شخص مفرد خواهید شست
دوم شخص مفرد خواهیم شست
سوم شخص مفرد خواهی شست
اول شخص جمع خواهم شست
دوم شخص جمع خواهند شست
سوم شخص جمع خواهد شست
پاسخ تمرین 2:
پاسخ (1):
اول شخص مفرد: رسیدم
دوم شخص مفرد: رسیدی
سوم شخص مفرد: رسید
اول شخص جمع: رسیدیم
دوم شخص جمع: رسیدید
سوم شخص جمع: رسیدند
پاسخ (2):
اول شخص مفرد: خواهم شست
دوم شخص مفرد: خواهی شست
سوم شخص مفرد: خواهد شست
اول شخص جمع: خواهیم شست
دوم شخص جمع: خواهید شست
سوم شخص جمع: خواهند شست
تمرین 3:
در هر جمله، شخص و شمار فعل را بنویسید.
1 – در دوره دبیرستان، نمایشنامه «ابوذر» را همراه با دوستانش اجرا کرد.
2 – شاگردان می گویند: «ما به مشاعره علاقه‌مند هستیم.»
3 – تو می توانی برای درس خواندن به اتاق بروی.
4 – سحر گفت: «مادرم لباس های شیک و زیبایی می دوزد.
پاسخ پرسش های تمرین 3:
1 – در دوره دبیرستان، نمایشنامه «ابوذر» را همراه با دوستانش اجرا کرد.
او اجرا کرد: سوم شخص مفرد (او غایب است: سوم شخص – یک نفر است: مفرد)
2 – شاگردانش می گویند: «ما به مشاعره علاقه مند هستیم.»
آنها می گویند: سوم شخص جمع
(آنها غایب هستند: سوم شخص – بیش از یک نفر هستند: جمع)
ما هستیم: اول شخص جمع (ما گوینده ایم: اول شخص – بیش از یک نفر هستیم: جمع)
3 – تو می توانی برای درس خواندن به اتاق بروی.
تو می توانی: دوم شخص مفرد (تو شنونده ای: دوم شخص – یک نفر هستی: مفرد)
تو بروی: دوم شخص مفرد (تو شنونده ای: دوم شخص – یک نفر هستی: مفرد)
4 – سحر گفت: «مادرم لباس های شیک و زیبایی می دوزد.»
سحر (او) گفت: سوم شخص مفرد
(او غایب است: سوم شخص – یک نفر است: مفرد)
مادر (او) می دوزد: سوم شخص مفرد
(او غایب است: سوم شخص – یک نفر است: مفرد)
تمرین 4:
شخص و شمار فعل های زیر را مشخص کنید.
1 – می گشاید:
2 - خورده بودید:
3 – توانستی:
4 – می شنوم:
5 – بشویند:
6 – می آزماییم:
پاسخ تمرین 4:
1 – می گشاید: سوم شخص مفرد
2 - خورده بودید: دوم شخص جمع
3 – توانستی: دوم شخص مفرد
4 – می شنوم: اول شخص مفرد
5 – بشویند: سوم شخص جمع
6 – می آزماییم: اول شخص جمع 
