ادبیات یازدهم درس کبوتر طوق دار

موضوع اصلي درس:  آشنايي با قسمتي از کليله و دمنه که مفهوم همکاري و دوستي را بيان مي کند.و آداب، فرهنگ وتجربیات را به نسل آینده، منتقل می کند.

زاویه ی دید داستان:دانای کل(سوم شخص مفرد)

تاريخ ادبيات:

   ٭ کليله و دمنه: يکي از آثار ارزشمند نثر فارسي کليله و دمنه ی ابوالمعالي نصر الله منشي است اين اثر مشتمل بر حکمت و معارف بشري است که بر زبان تمثيل و در قالب داستان بيان مي شود. داستان ها از زبان حيوانات به ويژه دو شغال به نام هاي «کليله» و «دمنه» نقل مي گردد. اصل کتاب کليله و دمنه هندي بوده است.

   پس از اسلام، ابن مقفّع، ترجمه ي پهلوي اين اثر را به عربي و نصر الله منشي متن عربي آن را در قرنِ ششم، به فارسي برگرداند و بر آن نکته هاي فراوان افزوده است. کليله و دمنه کتابي تعليمي و در بردارنده ي آيات، روايات، اشعار فارسي و عربي و نکته هاي اخلاقي و اجتماعي بسيار است.

اصلِ کتاب، به زبان هندی بوده که در حدودِ صد تا پانصدِ پیش از میلاد نوشته شده است.

لبته در این داستان ،راوی خودِ نصرالله منشی است که در درس، راوی دوّمی هم وجود دارد که همان،زاغ است.

آورده اند که در ناحيتِ کشمير، مُتَصََّيدي خوش و مرغزاري نَزِه بود که از عکسِ رياحينِ او، پَرِ زاغ چون دُم طاوُوس نمودي و در پيش جمال او دمِ طاوُوس به پر زاغ مانستي

               دِرَفشان لاله در وي، چون چراغي            وليک از دُودِ او بر جانش داغي

                 شقايق بر يکي پاي ايستاده                      چو بر شاخ زمرد جام باده

معني): حکايت کرده اند که در سرزمينِ کشمير، شکارگاهي خوش آب و هوا و چمن زاري با صفا بود که از انعکاس، گياهانِ آن دشت، پر سياهِ زاغ مانندِ دم طاووس زيبا مي شد و در مقابل زيبايي آن دشت ، دُمِ زيباي طاووس مانند پر زاغ، سياه و کم ارزش به نظر مي رسيد.

معني بيت اول): گلِ لاله در آنجا چون چراغي مي درخشيد امّا از دودِ آن چراغ، درون لاله سياه ديده مي شد.  (اشاره به پرچم های سیاهِ درون گلِ لاله)

معني بيت دوم): گلِ شقايق ،بر ساقه ي خود طوري ايستاده بود که گويي جامِ شرابِ سرخ بر شاخه اي زمرّد رنگ و سبز قرار گرفته باشد.

واژگان و توضيحات

ناحيت: ناحيه، سرزمين                                   رياحين:گل های خوشبو.جمعِ ریحان

کشمير: ناحيه اي بين هند و پاکستان              جمال: زيبايي

مُتَصَيَّدي: شکارگاه                                          دِرَفشان: روشن و نوراني

مَرغزار: دشت و چمن زار                                 شقايق و لاله: دو گل سرخ رنگ

نَزِه: با صفا                                                        زُمرّد: سنگ قيمتيِ سبز رنگ

باده: شراب

دستور زبان فارسي:

آورده اند: فعل مجهول ـ 

نمودي و مانستي: شکل قديم ماضي استمراري

آرايه هاي ادبي:

پر زاغ به دُم طاووس تشبيه شده است و بالعکس، دُم طاووس به پر زاغ.(آرایه ی عکس یا طرد)   /

**لاله به چراغ تشبيه شده است.

داغ: استعاره از سياهي درون لاله/ بيت دوم تشبيه مرکّب دارد شقايق بر روي ساقه تشبيه شده به قرار گرفتن جام شرابِ سرخ بر شاخه اي زمرّد رنگ.

 ايستادن شقايق: تشخيص است.

 و در وي شکاري بسيار و اختلاف صيادان آنجا متواتر؛ زاغي در حوالي آن بر درختي بزرگ گَشن خانه داشت نشسته بود و چپ و راست مي نگريست ناگاه صيادي بدحالِ خشِن جامه، جالي بر گردن و عصايي در دست، روي بدان درخت نهاد. بترسيد و با خود گفت: اين مرد را کاري افتاد که مي آيد و نتوان دانست که قصدِ من دارد يا از آنِ کسِ ديگر من باري جاي نگه دارم و مي نگرم تا چه کند.

معني):

1ـ  در آن چمن زار ، شکار بسيار بود وصيّادان پي در پي رفت و آمد مي کردند.

2ـ زاغي در آن حوالي، بر درختي بزرگ و پرشاخ و برگ لانه داشت. نشسته بود و اطراف را نگاه مي کرد.

3ـ ناگهان، صيّادي بدترکيب با لباسي خشن و نامرتّب و دامي بر دوش و عصايي در دست، به طرفِ آن درخت روي نهاد.

4ـ زاغ ترسيد و با خود گفت: اين مرد کاري دارد که به اينجا مي آيد و معلوم نيست قصدِ شکار مرا دارد يا ديگري را. در هر حال ،من در اين جا مي مانم و مي بينم که چه خواهد کرد؟

واژگان

اختلاف: رفت و آمد                               بد حال: خشن

متواتر: پي در پي                                   جال: دام و تور

گَشن: انبوه                                            باري: در هر حال

دستور زبان فارسي:

در سطر اوّل حذف فعل ديده مي شود، وي به جاي آن به کار رفته است.

صياد پيش آمد و جال باز کشيد و حَبَه بينداخت و در کمين بنشست. ساعتي بود؛ قومي کبوتران برسيدند و سَرِ ايشان کبوتري بود که او را مُطَوِقَه گفتندي و در طاعت و مطاوعِت او روزگار گذاشتندي. چندان که دانه بديدند، غافل وار فرود آمدند و جمله در دام افتادند و صياد شادمان گشت و گُزاران به تک ايستاد، تا ايشان را در ضبط آرد و کبوتران اضطرابي مي کردند و هر يک خود را مي کوشيد. مطوّقه گفت: جاي مجادله نيست؛ چنان بايد که همگان استخلاص ياران را مهم تر از تخلّصِ خود شناسند و حالي صواب آن باشد که جمله به طريق تعاون قوّتي کنيد تا دام از جاي برگيريم که رهايش ما در آن است.

معني ):

1ـ  شکارچي جلوتر آمد، و دام را گستراند، دانه انداخت و پنهان شد، مدّتي گذشت.

2ـ گروهي از کبوتران رسيدند و رئيس و پیشوای  آنان، کبوتري بود که او را مُطَّوقه مي گفتند و در طاعت و فرمان بَریِ او، روزگار را سپري مي کردند.

3ـ همين که دانه را ديدند، از روی غفلت و بي خبری، پايين آمدند و همه در دام افتادند و صيّاد ،خوشحال شد و با ناز و شادي شروع به دويدن کرد تا آنها را گرفتار کند.

4ـ کبوتران بي قراري مي کردند و هر يک براي رهايي خود تلاش مي کرد.

5 ـ مُطَّوقه گفت: جایِ بحث و جدال نيست . بايد به گونه اي کار کنيد که همگان، رها کردنِ ياران را مهم تر از خلاصیِ خود بدانند.

6 ـ و اکنون درست آن است که همه از راهِ همياري، نيرويي به کار ببريد تا دام را از جا برداريم زيرا رهايیِ ما در اين کار است.

واژگان

جال: دام                                                         تگ: دويدن

حَبّه: دانه                                                        مجادله: جدال و ستيزه

قومي: گروهي                                                 همگنان: همگان

سَر: رئيس                                                       تخلّص: رهايي

مُطَّوقه: طوقدار                                                استخلاص: رها کردن

مطاوعت: فرمان بري                                             صواب: صلاح و درست  

گُرازان: جلوه کنان و با ناز راه رفتن                        تعاون: همياري  

کبوتران فرمان وي بکردند و دام برکندند و سر خويش گرفت. و صياد در پي ايشان ايستاد، بر آن اميد که آخِر درمانند و بيفتند. و زاغ با خود انديشيد که بر اثر ايشان بروم و معلوم گردانم فرجام کار ايشان چه باشد. که من از مثل اين واقعه ايمن نتوانم بود. و از تجارب براي دفع حوادث سلاح توان ساخت.

بر اثر: به دنبال ـ فرجام: پايان 

سر خويش گرفت:  : > سرِخويش گرفتند. به قرينه شناسه ي فعلِ قبل، شناسه گرفت حذف شده است.

معني):

1ـ  کبوتران فرمان او را پذيرفتند و دام را برداشتند و راه خود را پيش گرفتند و رفتند.

2ـ و صيّاد به دنبال آنها مي رفت و مي نگريست به اميد آنکه، سرانجام خسته مي شوند و مي اُفتند.

3ـ و زاغ با خود فکر کرد که به دنبالِ آنها بروم و معلوم کنم که پايانِ کارِ آنها، چه شود؟ زيرا من از مانندِ

اين حادثه در امان نيستم.

4ـ و از تجربه ها  برای دفعِ حوادث ،مي توان سلاح ها درست کرد.

و مُطَّوقه چون بديد که صيّاد در قفاي ايشان است، ياران را گفت: « اين ستيز روي در کار ما به جدّ است و تا از چشم او ناپيدا نشويم دل از ما نگيرد. طريق آن است که سوي آباداني ها و درختستان ها رويم تا از نظر او ما منقطع گردد. نوميد و خايب بازگردد که در اين نزديکي موشي است از دوستان من! او را بگويم تا اين بندها را ببُرد.» کبوتران اشارت او را امام ساختند و راه بتافتند و صياد بازگشت.

واژگان

قفا: پشت، پشت گردن                              خايب: نا اميد

ستيزه روي: گستاخ و پر رو                        اشارت: دستور و راهنمایی

به جّد: جدّي                                            اِمام: راهنما و الگو

منقطع: بريده، قطع شده                         راه بتافتند: راه را کج کردند

معني):

1ـ و مُطَّوقه چون ديد که صياد به دنبال، آنها است به دوستان گفت: «اين فردِ گستاخ و پُر رو، در گرفتار کردن ما جدّي است و تا از نظرِ او پنهان نشويم دست از سرِ ما بر نخواهد داشت.»

2ـ" راه آن است که به سوي مکان هاي آباد و پُر شاخ و درخت و سر سبز برويم تا چشمِ او از ديدنِ ما عاجز شود و نا اميد و مأيوس برگردد. و بدانید  که: در اين نزديکي موشي است که با من دوستي دارد به او مي گويم تا اين بندها را بِبُرد."

کبوتران ،دستورِ او را الگو و راهنما دانستند و راه ،کج کردند و صيّاد برگشت.

مُطَّوقه به مسکن موش رسيد. کبوتران را فرمود که: « فرود آييد» فرمان او نگاه داشتند و جمله بنشستند و آن موش را زِبرا نام بود، بادَهاي تما و خِردِ بسيار گرم و سرد روزگار ديده و خير و شرَّ احوال مشاهدت کرد. و درآن مواضع از جهت گريز گاه روز حادثه صد سوراخ ساخته و هر يک را د ديگري راه گشاده و تيمار آن را فراخورِ حکمت و بر حَسَبِ مصلحت بداشته. مُطَّوقه آواز داد که: « بيرون آي» زبرا پرسيد که: «کيست؟»  نام بگفت؛ بشناخت و به تعجيل بيرون آمد.

واژگان

مسکن: خانه                                     تيمار: مواظبت

دَها: زيرکي و هوش                          تعجيل: شتاب

مواضع: جاي ها، جمعِ موضع

معني):

1ـ کبوترِ طوق دار،به خانه ی موش رسيد به کبوتران دستور داد که: « فرود بياييد.» فرمان او را پذيرفتند و همه فرود آمدند و آن موش نامش زِبرا بود. با خِرد و هوش تمام و خوب و بدِ روزگار را ديده و

چشیده ، خوبی و بدیِ آن را ، مشاهده کرده بود.

2ـ و در آن اطراف، براي فرار در روزِ حادثه، صد سوراخ و لانه ساخته بود و هر يک را در ديگري راه داده، و باحکمت و دانشِ خویش، و مطابقِ مصلحت، از آنها مواظبت مي نمود،

مُطَّوقه آواز داد که: «بيرون بيا».

 زبرا پرسيد که کيست؟

مُطَّوقه نامش را گفت: زِبرا او را شناخت و با عجله بيرون آمد.

چون او را در بند بلا بسته ديده، زه آب ديدگان بگشاد و بر رخسار جوي ها براند و گفت: اي دوست عزيز و رفيق، تو را در اين که افگند؟

جواب داد که:« مرا قضاي آسماني در اين ورطه کشيد» موش اين بشنود و زود در بريدن بندها ايستاد که مُطَّوقه بدان بسته بود. گفت: « اي دوست، ابتدا از بريدن بند اصحاب اولي تر». گفت: « اين حديث را مکررّ مي کني؛ مگر تو را به نفسِ خويش حاجت نمي باشد و آن را بر خود حقّي نمي شناسي!»

واژگان

زه آب: آبي که از سنگي يا زميني مي جوشد.    

موافق: همراه             ورطه: گرداب

قضا: تقدير                التفات: توجّه

آرايه هاي ادبي:

بند بلا: اضافه تشبيهي ـ زه آب ديده: اضافه تشبيهي (چشمه چشم) ـ بر رخسار جوي ها ...: اغراق است

معني):

1ـ وقتي او را گرفتارِ بلا ديد، اشک از چشم جاري کرد و بر چهره اش،از بسیاریِ اشک،جوی ها ،جاری

گشت  و گفت: « اي دوستِ عزيز و يارِ همراه، چه کسي تو را در اين رنج گرفتار کرد؟»

2ـ جواب داد که: " تقدير آسماني مرا در اين گرداب افکند." موش، این را شنيد و سريع شروع کرد به بُريدنِ بندهايي که مُطَّوقه به آن بسته بود.

3ـ مُطَّوقه گفت: «اوّل، بندِ دوستانم را باز کن» موش به اين حرف توجّهي نکرد.  مُطوّقه  گفت:

«اي دوست ،ابتدا بندِ دوستان را باز کني بهتر است.». موش گفت: « اين حرف را باز تکرار مي کني. مگر تو به وجودِ خودت نياز نداري و وجودِ تو بر تو حقّی ندارد؟»

گفت: « مرا بدين ملامت نبايد کرد که من رياست اين کبوتران تکفّل کرده ام، و ايشان را از آن روي بر من حقّي واجب شده است. و چون ايشان حقوق مرا به طاعت و مناصحت بگزاردند و به معونت و مظاهرت ايشان از دست صياد بجستم، مرا نيز از عهده ي لوازم رياست بيرون بايد آمد و مواجب سيادت را به ادا رسانيد. و من مي ترسم که اگر از گشادن عقده هاي من آغاز کني ملول شوي و بعضي از ايشان در بند بمانند و چون من بسته باشند ـ اگر چه ملالت به کمال رسيده باشد ـ اهمال جانب من جايز نشمري و از ضمير بدان رخست نيابي و نيز در هنگام بلا شرکت بوده است، در وقت فراق موافقت اولي تر و الّطاعنان مجال وقيعت يابند.»

واژه نامه و توضيحات

ملامت: سرزنش                                     ملول: خسته

تکفّل: عهده دار شدن                           ملالت: خستگي

مناصحت: اندرز دادن                            اِهمال: سستي   

معونت: ياري                                          ضمير: درون

مظاهرت: پشتگرمي                              رخصت: اجازه

مواجب: علّت ها ، موجبات                    فراغ: آسايش

سيادت: سَروري                                    طاعنان: بدگويان و طعنه زنندگان

عُقده ها: گِره ها                                    وقيعت: سرزنش و بد گویی

معني):

1ـ گفت: با اين کار نبايد مرا سرزنش کني زيرا که من، رياستِ اين کبوتران را پذيرفته ام و به همين

دليل، ایشان بر گردنِ من، حقّی دارند.

2 ـ و چون آنها ،حقِّ مرا با طاعت و پند و اندرز پذيري ،به جا آوردند و با ياري و پشت گرمیِ آنان ،از

دستِ صياد، نجات يافتم ، من نيز بايد از عُهده ي کارهاي رياست بر آيم و سبب سَروریِ خود را به انجام رسانم. «من نيز بايد وظيفه ی خود را انجام دهم»

3ـ و مي ترسم اگر اوّل،  گِره هاي مرا باز کني خسته شوي و  برخي از آنان گرفتار بمانند . وتا من،

بسته باشم ،هر چند که خسته شده باشي، سُستي در حقِّ مرا صحيح نمي داني و دلت به آن راضي

نمي شود.

4ـ و همان گونه که در وقتِ بلا و گرفتاري با هم بوده ايم، در وقتِ آسايش، همراهي بهتر است وگر

نَه،  سرزنش کنندگان، فرصتِ بدگويي پيدا مي کنند.

¤ موش گفت: «عادت اهل مکرمت اين است و عقيدت ارباب مودّت بدين خصلت پسنديده و سيرت ستوده در موالات تو صافي تر گردد و ثقت دوستان به کرم عهده تو بيفزايد» و آن گاه به جّد و رغبت بندهاي ايشان تمام ببريد و مُطَّوقه و يارانش مطلق و ايمن بازگشتند.

واژگان

اهل مکرمت : جوانمردان                              موالات: دوستي ها

ارباب مودّت: دوست داران                           ثقت: اعتماد و اطمینان

خصلت: خلق و خو                                       مُطلق: رها

معني):

1ـ موش گفت: « روشِ جوانمردان، همين است و نظرِ دوستان، به اين خُلق و خوي پسنديده و باطنِ

پاکِ تو، در دوستیِ تو پاک تر مي شود. (بيشتر شيفته ی  دوستیِ تو مي شوند) و اعتمادِ دوستان به

بزرگواري و پيمان داري تو بيشتر مي شود».

2ـ و آن وقت با جدّيت و ميل فراوان ،بندِ آنها را باز کرد و مُطَّوقه و دوستانش، رها و آسوده برگشتند.

ادبیات پایه نهم

درس اول ستایش  و زیبایی آفرینش

بیت  صفحه اول

ملکا ذکرتو گویم که تو پاکی و خدایی                      نروم جز به همان ره که توام راه نمایی

شعر از سنایی غزنوی

آرایه های ادبی درس اول

الف )  تشبیه  : هر گاه نویسنده یا شاعر بخواهد شی ء ای را به شی ء دیگر مانند کند از آرایه تشبیه استفاده کرده که  مشبه و مشبه به  در جمله  قرار دارند  که  اگر یکی از اینها در جمله  نباشد  صنعت ادبی  استعاره که در متوسطه ی   دوم  با  آن آشنا می شوید .

تشبیه :  مانند کردن چیزی به چیز دیگر 

تشبیه 4 رکن دارد : 

ا- مشبه = چیزی که آن را به چیز دیگر تشبیه  می کنیم .  

 2-  مشبه به = آنچه مشبه به آن مانند شده است.

3- وجه شبه = ویژگی مشترک بین مشبه و مشبه به               

 4- ادات تشبیه  = مانند ، مثل  ، همچون ،  چون ،  چو  ،  و...

مثال : ( کوه غم )که در قبال غم سنگین و زیادی میگوید یعنی غم من از نظر بزرگی و سختی مانند کوه است . کوه ملموس است و دیدنی است ولی غم غیر ملموس است و میخواهیم  چیزی که دیدنی نیست و غیر مادی است را  به چیزی مادی می باشد و قابل مشاهده   شباهت بدهیم که عظمت آن  را دریابد.

( دریای عشق ) که عشق به دریا تشبیه شده است و از نظر وسعت و پهنا  عشق به دریا مانند شده است .

 ادات تشبیه می توانند باشند و یا  نباشند و وجه شبه در عبارت شاید نیاید ولی ما می توانیم از نوشته دریابیم .

علی از نظر رشادت همچون شیر است .  که تمام ارکان در جمله آمده است . (علی) مشبه  و (شیر) مشبه به  و (همچون)  ادات تشبیه  و (از نظر رشادت )   وجه شبه است .

اگر در عبارت (چو)   و یا (  چون)باشد به دو معنا یم باشد یا  (مثل و مانند ) معنی دارد یا معنی (وقتی یا زمانی که) را دارد ، و اگر معنی ( مثل و مانند ) باشد  آرایه تشبیه  در آن شعر یا عبارت بکار رفته است .

تا کی آخر  چو بنفشه  سر غفلت  در پیش /  حیف باشد که تو در خوابی و نرگس  بیدار

معنای عامیانه : تا کی میخوای مثل بنفشه سرت را پایین بگیری حیف نیست که گل  نرگس با چشمای بازش همیشه بیدار است و تو خوابی .( چو به معنی مثل است و  وجه شبه  هر دو سرشان پایین است )

عقل حیران شود ازخوشه ی زرین عنب /  فهم عاجز شود از حقه ی  یاقوت انار

(عنب)   انگور  و زرین  که(  زر) یعنی طلا ( ین) که اضافه شده به معنی شباهت داشتن است که انگور به خوشه ی مثل طلا تشبیه شده است . پسوند شباهت است . انگور مثل  زر  که وجه شبه  در ذهن ماست  و میگوییم که از چه نظر شبیه طلا است از نظر زردی  رنگش .

(حقه  ) جعبه یا کیسه ایی از اشیای گرانقیمت  /  انار تشبیه شده به جعبه جواهرات / از نظر شکل ظاهری   دانه های قرمز رنگ  انار به سنگ با ارزش یاقوت  تشبیه  شده  است / ادات تشبیه هم ندارد . یک تشبیه بلیغ است .

ب )  ارایه دیگر ( تشخیص )یا (جان بخشی ) به اشیاء بی جان که زمانی که استعار را یاد میگیرند این راباید بدانند .

هر گاه در نوشته شی بی جانی ، جان دار در نظر گرفته شود و متعلقات و حالات انسانی به آن نسبت داده شود و شخصیت دادن به چیزهای بی شخصیت مانند ( گریستن ابر ) که (گریه )مشخصه ی انسانی است  و اگر نسبت به زمین و زمان و آسمان بدهیم این تشخیص است .

مانند ( دست روزگار ) که به روزگار شخصیت بخشیدیم .  ( دامن  صحرا )  

( دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار ) دل که اقرار نمی کند / مخاطب قرار دادن دل که ارایه تشخیص ایجاد کرده است .

( کوه و دریا و درختان همه در تسبیح اند )  تصور ذکر گفتن این بی جانها ارایه تشخیص بکار بردیم .

( خبرت هست که مرغان سحر می گویند )  مرغان را قوه ی صحبت کردن دادیم .

پ) آرایه مراعات النظیر : اگر اسامی را پشت هم ردیف کنیم که از نظری به  هم ربط  داشتند ،  می گویند  صنعت  مراعات النظیر  بکار رفته است .

وارد شعر کتاب می شویم :

به نام خداوند جان و خرد

تاریخ ادبیات : در مورد فردوسی در قسمت تاریخ ادبیات باید در قسمت اعلام دقت کنید و حفظ نمایید .سی سال برای سرودن شاهنامه کار کردو در دوران غزنویان کمکی به ایشان نشد و خودش مخارج آن را داد .

به نام خداوند جان و خرد    کزین برتر اندیشه بر نگزرد

معنی بیت : به نام خدایی که برتر از او از اندیشه آدمی عبور نخواهد کرد

خداوند  نام  و خداوند  جای                 خداوند روزی دَه  رهنمای

چند صفت از خداوند را مطرح کرده است ( نام ، جای ، روزی ده ، رهنمای )

(خداوند نام)  که از صفت  آبرو و آوازه ی  انسان را مطرح می کند .

( خداوند جای)  منظور جایگاه ومقام های دنیایی انسان است .

(روزی ده)  صفت رازق بودن خداوند است .

(رهنما ) صفت هادی و هدایتگر خدا را نشان می دهد .

معنی  بیت : خداوند آبرو و مقام به انسانها عنایت کرد و انسان هارا راهنمایی می کند و روزی دهنده است .

خداوند کیوان و گردان سپهر               فروزنده ماه و ناهید و مهر

(کیوان) یکی ازستارگان است  و در اینجا  آرایه مراعات النظیر بکار رفته است بین ( کیوان و سپهر و ماه  وناهید و مهر )  

گردان سپهر ( ترکیب وصفی مغلوب ا ست یعنی سپهر آسمان گردان یعنی گردننده   )

یعنی خداوند کیوان ، که در قدیم معتقد بودند همه چیز دور دنیا می چرخد که این اصطلاح برای قدیم ها بوده است .

( فروزنده) یعنی روشن کننده    ، (  ماه و ناهید و مهر)   از ستارگان اسمان است که نور دارند واین نور را از خورشید گرفتند و خداوند برای آنها روشن کرده است

معنی بیت : خداوند صاحب ستارگان و آسمان گردنده  و خداونی که سیارات  ماه  وناهید و مهر را روشن می نماید .

به بینندگان آفریننده را          نبینی  مرنجان  دو   بیننده را

( بیننده  ) کسی که دارد می بیند وصفت فاعلی است ولی در این شعر یعنی ( چشم  )

( مرنجان )  آزار نده                     ( بیننده )  دو تا چشم خود را

معنی بیت :  با این دو تا چشم خدا را نمیتونی ببینی پس دو چشم  خودت را اذیت نکن

نیابد بدو نیز   اندیشه راه     که او  برتر از نام و  از جایگاه

همانطور که سعدی می گوید ( عاکفان کعبه ی جلالش به تحیر منصوب  که  ( ما عرفناک حق معرفتک  ) یعنی اگر  آن طور که بتوان خدا را شناخت کسی نمی تواند او را بشناسد  (  بنده همان به که زتقصیر خویش / عذر به درگاه خدا آورد  / ور نه سزاوار خداوندیش/ کس نتواند که به جای آورد . )

معنی  بیت :  اندیشه انسان به خداوند راه نداردو قادر به شناخت ذات خداوند نیست که او از نام و  جایگاه  فراتر است

ستودن  نداند کس  او را  چو هست      میان بندگی  را بباید   ،  ببست

(ستودن) ستایش کردن   /  ( میان بستن  ) کنایه از آماده شدن و تلاش کردن

معنی بیت :  برای بندگی و عبودیت خداباید تلاش کرد  وگرنه کسی نمیتواند آنطور که خدا شایسته است او را ستایش کند.

 ( و رنه سزاروار خداوندیش کس نتواند که به جا آورد )

توانا بود هر که دانا بود                ز دانش دل پیر برنا بود

 ( برنا)  یعنی جوان    و کلمه (دانش )  که برای آن ارزش و اعتبار در نظر گرفته شده است .

معنی بیت : هر که دانا  باشد توانا هم هست  و بوسیله ی دانش و علم  دل پیر انسان جوان می شود و ارزش و اعتبار پیدا میکند.

قصیده  ای از سعدی

تاریخ ادبیات :  شیخ مشرف الدین مصلح بن عبدالله شیرازی  ، از شاعران قرن هفتم  و کلیات ایشان شامل گلستان و بوستان و مهم ترین آنها غزلیات و قصاید  اوست  و سعدی در هر قالبی شعر گفته است و مهمترین آثارش بوستان که در ده باب و یا فصل  نوشته شده است و به نظم  است و محتوای آن  اخلاقی است و وزن  بوستان  مثنوی و بر وزن شاهنامه فردوسی است  ( یعنی بحر متقارب  بر  وزن  فعولن  فعولن فعولن فعول  )سروده شده است .

(گلستان) نثری  آمیخته به شعر که به آن نثر مسجع می گویند و   (نثر مسجع  ) دارای قافیه و  ردیف  و شعر گونه است که  مناجات خواجه عبدالله انصاری هم مسجع نوشته شده ا ست .

قالب این شعر  قصیده است که  چون قصاید طولانی است گزیده ایی از آن را  اینجا آورده اند .

بامدادی که تفاوت نکند  لیل و نهار       خوش بود  دامن صحرا  و تماشای بهار

دو بار در سال طول  روز و شب  دقیقا یکسان است ، اول فروردین و اول مهر که به این دو روز(  اعتدالین) گفته می شود یعنی اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی  نام دارد .

(بامداد)  صبح  /  ( لیل )  شب  / ( نهار )  روز /  ( خوش بود ) لذت بخش است 

دانش ادبی : آرایه تضاد  ( بین  لیل و نهار ) / آرایه تشخیص  ( دامن صحرا )  

معنی بیت  : بامدادی که شب و روز با هم فرقی ندارد و ایام از سال که ماه اول بهار منظورش است  به دامن صحرا رفتن  و تماشای بهار لذت بخش است.( ترغیب میکند مخاطب خود را به دیدن طبیعت) 

آفرینش  همه تنبیه  خداوند دل است     دل ندارد که  ندارد   به خداوند  اقرار

(تنبیه ) متنبه شدن ،  آگاه شدن 

دانش ادبی : آرایه تکرار   (  ندارد ) نداشتن  ( ندارد )  معنی مجازی دارد که یعنی اقرار نداشتن است  / صنعت واج آرایی  حرف ( د)  /  صنعت جناس  بین  ( که  و به )  /  صنعت مجاز  که  ( دل ) را  آورده ولی مجازا  احساس و عاطفه  مد نظر است .

نکته دستوری :  آفرینش  ( آفرین   +   ِ ش )  کلمه  مشتق است  /  ( که )  در مصرع دوم  به معنی کسی که   و ضمیر مبهم است/ ( همه  ) بدل است .

 معنی بیت :  جهان آفرینش  انسان را آگاه میکند نسبت به وجود خدا ولی بعضی از انسان ها دلشان اعتراف به وجود خدا ندارد .

(انسان صاحب دل وقتی به صنع باریتعالی نگاه می کند به منزله ی آگاهی گرفتن و اقرار کردن اوست و اگر باز هم اقرار نکرد مشخص است که او دل ندارد.)

این همه نقش عچب  بر در ودیوار  وجود     هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار

( عجب )در معنای عجیب است  / ( نقش بود بر دیوار   ) تعبیری از صورت بی جان بودن که در غزلیات سعدی بکار رفته این تصویر  است یعنی انسان هایی که درک و فهم ندارند بکار می برد .

دانش ادبی :  صنعت تشبیه ( دیوار وجود )    ( وجود آفرینش به بنا تشبیه شده ) وجود و آفرینش به یک بنایی تشبیه شده که در و دیوار دارد و اصطلاحا   اضافه استعاری گفته شده است/ صنعت مراعات نظیر  در کلمات  ( در و دیوار )  / صنعت  جناس  ( بر و در )

معنی بیت :  وجود مانند بنایی است که درو دیوار دارد که اگر کسی تامل نکند این همه نقش زیبا بر دیوار هستی چطور بوجود آمده مثل یک صورت بی جان است .

توضیح  بیت : در ساختمان های تاریخی یا ساختمان های مجلل که بعنوان اثر تاریخی است  بر دیوارها نقش و نگار است  مثل صورت انسانها و نقش های اسلیمی همان گل بوته ها  و دیگر نقش ها می باشد . بر دیوار نقاشی هایی صورت میگیرد و انسانی که از ا ین جلوه های خداوند چیزی درک نمیکند مانند آن نقش ها است . فقط ظاهر انسانی دارد .در جهان هستی این همه آثار شگفت انگیز وجود دارد هر که در ا ینها اندیشه نکند ( فکرت نکند )  مانند این است که نقش بی جانی است که بر او نمرده  به قول حافظ   باید   نماز کنید .

کوه و دریا  و درختان  همه در تسبیج اند       نه همه مستمعی  فهم کنند این  اسرار

(تسبیح کردن ) ذکر خدا گفتن  / (مستمع )  شنونده از سمع  می آیداسم فاعل/  ( اسرار)  جمع  راز ،  سر است  

دانش ادبی : صنعت  مراعات النظیر   بین کلمات  ( کوه و دریا و درختان)   که آرایه تناسب می سازند که سه کلمه از یک شبکه ی معنایی  امده ا ست  که آرایه ی  مراعات النظیر را ساخته اند ./  صنعت  تشخیص  (  کوه و دریا و درختان در حال تسبیح گفتن هستند ) /  صنعت  تلمیح  که به آیه  44 سوره  اسراء  اشاره دارد (  ان من شی الا یسبح  بحمده  و لکن  لا تفقهون  تسبیحهم  انه کان حلیما  غفورا )

معنی بیت : کوه و دریا و  درختان  همه  تسبیح خدا را می کنند و این اسرار را همه نمی شنوند  و این اسرار را صاحب دل می شنود و این اسرار به ( یسبح لله  مافی السموات و الارض)  آنچه درآسمان و در زمین است تسبیح خدا میگویند .

خبرت هست  که مرغان  سحر می گویند     آخر ای خفته سر از خواب  جهالت  بردارد ؟

( جهالت ) نادانی  / ( خبرت هست )  آیا می دانی ؟ /

دانش ادبی :  صنعت تشبیه  ( خواب جهالت )   /  صنعت تشخیص ( مرغان سحر می گویند ) /استفهام انکاری  ( آیا خبری داری ؟ )  که وقتی سوالی می پرسیم  که هدف گرفتن  جواب نیست  بلکه تاکید است ، مثلا مگه نگفته بودم ؟  درس بخونید  یعنی حتما گفته بودم .خبرت هست  یعنی حتما مرغان سحر میگویند  که ای خوابیده  سر از خواب نادانی بردارد /( خواب به جهالت) اضافه شده و اضافه تشبیهی  / یعنی جهالت مشبهه و  خواب مشبهه به  و به خواب تشبیه شده است./ صنعت مراعات النظیر  در ( خواب ،  سحر  ،  خفته )  / صنعت  کنایه  در ( سر از خواب برداشتن  )  کنایه از آگاهی و بیداری

نکته دستوری :  ( ت )  در کلمه  ( خبرت )  نهاد است ( خبر برای تو هست  ) که در ا ینجا  ( تو )  مسند است /  کلمه  ( خفته ) صفت  جانشین  اسم است یعنی ای انسان خفته .

معنی بیت :   کسی که این اسرار را درک نمی کند گویی در یک خواب جهالت قرار گرفته و این را مرغان می گویند که از خواب غفلت برخیزید .

تا کی آخر  چو بنفشه  سر غفلت در پیش ؟      حیف  باشد که تو در خوابی و  نرگس   ، بیدار

دانش ادبی : آرایه  تشبیه  ( چو بنفشه)   مثل بنفشه  که (چو ) از ادات تشبیه است   / صنعت تشخیص  ( گل بنفشه) مانند  انسانی که سر خود را پایین انداخته است ( گل  نرگس )  که نگاه می کند /  بنفشه  نماد غفلت  سرافکندگی  و  نرگس نماد بینایی و آگاهی است / صنعت کنایه   ( سر غفلت در پیش گرفتن  )

دانش زبانی : (حیف باشد)  یک جمله  (که تو در خواب هستی ) جمله دوم  ( نرگس بیدار  )  جمله سوم که  فعل  این جمله سوم حذف شده است و این مصرع سه جمله دارد./ ( حیف )  نقش مسندی دارد /  ( ی ) در کلمه ( خوابی ) به معنی  ( هستی )  فعل اسنادی است .

معنی بیت :  سعدی میگوید ای انسان غافل تا کی میخواهی  مانند بنفشه از روی بی خبری و خجالت ،  سر در پایین بگیری و غافل باشی مثل کبک ، تو که اشرف مخلوقات هستی درخواب غفلت هستی و همه در حال تسبیح خداوند هستند .

توضیح  مصرع دوم :  نرگس به دلیل شکل ظاهری  چند پر و گردی سیاه رنگی در وسط اوست از قدیم نماد  چشم بوده است  و از قدیم چشم بیدار بکار رفته است و این ا صطلاح بیدار بودن  اشاره می کند که تسبیح خداوند را می کند در مقابل کسی که تسبیح خداوند نمی کند .

که تواند که دهد میوه  الوان  از چوب ؟        یا که داند که بر آرد  گل صد برگ ازخار ؟

دانش ادبی :  هر دو مصرع از شیوه بیان(  استفهام انکاری ) استفاده کرده است  به جهت  تاکید  که فقط خداوند متعال می تواند.

صنعت مجاز  که  ( چوب ) آورده ولی منظورش درخت است /  صنعت تضاد  ( گل و خار )

نکته ی دستوری :  صد برگ  ( صفت مرکب )  است

معنی بیت :  چه کسی می تواند میوه های رنگارنگ در فصل بهار از یک چوب خشک بوجود بیاورد  ؟  هیچ کس نمی تواند  و   چه کسی می تواند که گل صد برگ از یک خار خشک بوجود بیاورد  و ( داند به معنی توانستن است )  در جواب این است که هیچ کس نمی تواند .( چه کسی می تواند از زمین و خار  گل های زیبا و رنگارنگ  برویاند   )

عقل  حیران  شود از خوشه ی زرین  عنب       فهم ،  عاجز  شود از حقه  یاقوت  انار

(حیران )  سرگشته    / ( خوشه ی عنب)    انگور   / ( زرین  ) مثل طلا    / (   عاجز)  از عجز می آید یعنی ناتوانی    

دانش ا دبی : صنعت تشبیه  که در هر دو مصرع اضافه تشبیهی است  ( خوشه ی زرین عنب )  انگور به یک خوشه ی زرین وطلایی تشبیه شده است . انار تشبیه می شود به یک  جعبه کوچکی ( حقه : جعبه های کوچکی که در آن یاقوت و جواهرات نگه می داشتند ) که پر از جواهر است./ صنعت  تشخیص   ( حیران شدن عقل )  (  عاجز بودن فهم ) / صنعت مراعات النظیر  ( عنب ) ( انار )

 معنی بیت  :  عقل سرگشته می شود از خوشه های انگور که مانند طلا  زرد رنگ است  و فهم هم در مانده و ناتوان می شود از درک اناری که شبیه یک کیسه ی یاقوت می ماند .

پاک  و بی عیب خدایی که به تقدیر عزیز       ماه و خورشید  مسخر  کند و  لیل و نهار

( تقدیر) حکم و فرمان  ، سرنوشت  /  (  عزیز) ارجمند و گرامی  ( یکی از اسامی خداوند است)/ ( مسخر )  رام  کردن

دانش ادبی :  ترکیب وصفی مغلوب   ( پاک و بی عیب خداوند)  یعنی خدای پاک و بی عیب  /  آرایه   تضاد  بین  لیل و نهار   / (ماه و خورشید مسخر کند)  یک جمله   (لیل و نهار )  که با  واو به جمله قبل  ربط داده شده است و  مسخر کند فعل  برای کلمات بعدی هم هست  . مسخر لیل کند و مسخر نهار کند  که جمعا  سه جمله می شود  مصرع دوم .  / صنعت مراعات النظیر بین  ( ماه و خورشید )  / بیت تلمیح به آیات قرآن دارد .

 معنی بیت :   خدایی  که این شگفتگی ها را بوجود آورده است یک خدای پاک و بی عیبی است که با توجه به آن سرنوشت ارجمند تغییر ناپذیر که خلق کرده ماه و خورشیدرا مسخر کرده است و ماه و خورشید  که سبب  رفت وآمد  شب و روز است  را برای ما رام کرده و در اختیار ما قرار داده است  ماه و خورشید به اراده خداوند نور افشانی می کند .

تا قیامت  سخن اندر کرم و رحمت  او                   همه گویند  و یکی  گفته نباید  ز هزار

( اندر )  در  / ( کرم ) بخشش

نکته دستوری :  ( تا ) حرف اضافه  و قیامت متمم / ( همه )  نقش نهادی دارد .

بهترین سوالات از حوزه ادبی تعلیمی است  ،  این بیت به دلیل قرابت معنایی ارزش زیادی دارد . کلید واژه نعمت های خدا قابل شمارش نیست .

معنی بیت  :  تا قیامت اگر از خدا و از کرمش همه صحبت کنند  یک هزارم آنچه شایسته خداوند است گفته نشده است

نعمتت  بار خدا ،  ز عدد  بیرون است       شکر  انعام تو هرگز  نکند   شکر گزار

گاهی با تغییر یک واژه  در یک کلمه معنی آن کاملا تغییر می کند  . ( اِنعام)  (اَنعام )/ ( مُرد )  ( مَرد )  / ( گِل ) ( گُل ) که در این بیت   ( اِنعام)  نعمت دادن مفرد است و مصدری است (اَنعام ) چهارپایان و جمع است.

دانش ادبی :  صنعت مراعات النظیر  بین ( نعمت  ،  شکر ، انعام ، شکر گزار )   /  صنعت کنایه  ( از عدد بیرون بودند )  کنایه از بیشمار بودن /

نکته دستوری :  ( ت )  در نعمت به عنوان مضاف الیه است  /  ( هرگز )  قید منفی است .

معنی بیت : خداوندا نعمت تو قابل شمارش نیست و  شمارش پذیر نیست نعمت های تو، کسی نمی تواند نعمت های تو را آنطور که هست شکر گزاری کند .( هیچ بنده ایی نمی تواند آنطور که شایسته  است  تو راستایش کند )

سعدیا    راست  روان گوی سعادت   بردند                      راستی  کن که به منزل  نرسد  ، کج رفتا

دانش ادبی :  این بیت  ( تخلص )  است برای سعدی که بیت آخرش است  / منزل ( به معنی مقصد ) /   ( گوی  = مطلق به هر چیز گرد که قدیم چوب چوگان بوده است )/( گوی سعادت بردند : کنایه است به این معنا که به سعادت  رسیدند  ) / (ای سعدی )  منادا است   و شبه جمله است  و به عنوان یک جمله است  /  ( گوی سعادت )  اضافه تشبیهی است که سعادت مشبه و  گوی مشبه به  است / گوی سعادت را بردن  کنایه است  از خوشبخت شدن و به توفیق رسیدن /گوی  مربوط به بازی چوگان است /

صنعت  جناس  بین ( که و به )   / صنعت کنایه  در ( گوی بردند )  کنایه از دست یافتن و سبقت گرفتن /

نکته دستوری : (  سعدی ) منادا   ،  ( الف )  حرف ندا  /  کج رفتار  کلمه  مشتق می باشد / بیت تشکیل شده از چهار جمله که عبارتند از :  جمله اول ( سعدیا ) جمله دوم (    راست روان گوی سعادت بردند) جمله سوم  ( راستی کن )  جمله چهارم ( کج رفتار به منزل نرسد )

معنی بیت : ای سعدی کسانی که راه راست راپیشه کردند  به منزل و مقصود می رسند    به هدف خود رسیدند   راست روان  کسانی که راه راست رفتند راه راست را پیش بگیر که بار کج به مقصد نمی رسد  ( بار کچ به منزل نمی رسد این یک  ضرب المثل است که به این مصرع اخر ارتباط دارد.)

حکایت    سفر

حکایتی از کتاب  (اسرار التوحید ) نوشته (محمد منور)  و نام کامل کتاب عبارت است از :  اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید ابوالخیر که در  قرن پنجم هجری محمد بن منور نوشته است از نوادگان شیخ است  که سالها بعد از فوت ابوسعید    حالات وسلوک زندگی او  را مکتوب می کند و تمام نوشته ها هم به شکل حکایت  می باشد  که  دراین کتاب به یادگار گذاشته است .

( آسیاب ) محلی که گندم  و جو  و سایر غلات را  آرد می کردند  ( افسار )  دهنه برای نگهداری اسب  ( درنگ )  تامل  و صبر کرد   ، یک دقیقه مکث کرد . ( معرفت این است که من در این هستم )  معرفت  ( شناخت و آگاهی )  (درنگ کردن  ) مکث و توقق کردن   و  اندیشیدن   ، در اینجا هر دو معنی بکار رفته

فقط دور خودم میگردم و دایره افراد خودی دور خودم را ارج  می هم  هر چه غیر از او است در این دایره راه نمی دهم

نشان دهنده جمود و ایستایی و عدم میل به تکامل و پیشرفت است و می گوید این آسیاب که چشم خود را بسته و دور خود می گردد و مانند مردی است که میگوید که هر چه من می گویم درست است  و هیچ کس اجازه ورود به این دایره را ندارد که هیچ پیشرفتی ندارد .

معنی کلی متن :  پیر ما  به  آسیابی رسید و مدتی ایستاد  و توقف کرد و در آن حرکت  آسیاب دقت و  اندیشه می کرد و یک معنی اخلاقی را از آن دریافت کرد  که این آسیاب در خود حرکت می کند و  سفر می کند و جستجو میکند که عیوب خود را پیدا کند .

و از زیباترین نثر های مسجع است که بزرگان ادبی  آن را مطرح می کنند .

درس اول  ستایش

ای نام  نکوی تو سر دفتر  دیوان ها                      وی طلعت  روی تو زینت ده  عنوان ها

تاریخ ادبیات : این بیت از مستوره کردستانی است   نویسنده و شاعر و  اولین زن تاریخ نویس کُرد است ، آثار او  تاریخ اردلان  و دیوان اشعارش می باشد.

 دانش ادبی : ای  حرف ندا   -  خدا منادا که حذف شده است / ای خدایی که نام نکوی تو سر دفتر دیوان ها است/ ( وی ) و ای  حرف ندا  خدا منادا که حذف شده است  / طلعت روی تو زینت ده عنوان ها است  / این بیت  چهار جمله است

دانش زبانی :  ( نیکو ) واژه ایی است که صفت بیانی نام است و وابسته به نام است .

معنی بیت :ای خدایی که نام زیبای تو سر آغاز تمام کتابهای شعری است و ای خدایی که دیدن روی توزینت ده  همه عنوان ها و سر آغازها است

------------------------------------

دانش ادبی :  قالب این شعر مثنوی است که در بیت اول  ( آفرید ) و ( آفرید ) ردیف است و ( جان ) و ( زبان ) هم قافیه است و در بیت بعد ( دستگیر  و پوزش پذیر ) و تا انتها هر بیت قافیه ایی جداگانه دارد که می گویند مثنوی یا دوگانه

تاریخ ادبیات :  سعدی شاعر و نویسنده قرن  هفتم است  و دو اثر او  گلستان به   نظم و بوستان  به  نثر آمیخته به نظم می باشد .این حکایت از کتاب بوستان ، منظومه ای اخلاقی ،  اجتماعی و عرفانی می باشد .

به نام خدایی که جان آفرید     سخن گفتن  اندر  زبان آفرید

دانش ادبی :  مراعات نظیر بین (  سخن ، گفتن ، زبان )  /  تلمیح دارد  به آیه ( خلق الانسان  ، علمه البیان )

نکته دستوری : آغاز می کنم به قرینه معنوی حذف شده است   ( به نام خدای آغاز می کنم )   ( که جان آفرید )  ( سخن گفتن اندر زبان آفرید  )  این بیت سه جمله است / گفتن  چون مصدر است و شخص  و زمان آن مشخص نیست و جز فعل ها به حساب نمی آید

نکته تاریخی : کاربرد اندر  به جای در

معنی بیت: به نام خداوندی آغاز می کنم که روح و روان را آفرید و سخن گفتن را بر روی زبان انسان جاری ساخت

خداوند بخشنده   دستگیر                        کریم  خطا بخش  پوزش پذیر

دانش ادبی :  مراعات نظیر  بین (بخشنده ،دستگیر ، کریم ، خطا بخش،  پوزش پذیر ) / آرایه  کنایه  در کلمه   دستگیر به معنی  یاری  دهنده بودن خدا ی تبارک و تعالی /  صفات  خداوند بوسیله ی   ِ    باعث ایجاد  آرایه  ی   واج آرایی  شده است ./ خطا بخش و پوزش پذیر از نظر رابطه ایی رابطه ی ترادف دارند   کسی که از گناهان ما می گذرد ./صنعت  مراعات نظیر  بین کلمات (   خداوند  ، بخشنده  )

نکته دستوری :  فرق است بین  بخشنده و بخشاینده  است  که   بخشنده : کسی که نعمت به ما می بخشند / بخشاینده : کسی است که از گناهان ما  می گذرد

معنی بیت  :  خداوند   مهربان و بخشنده ایی که یاریگر هستی و ای بخشنده ایی که خطا ها را می بخشی و خطاها را قبول می کنی ( خداوندی که بخشنده است و به ما نعمت میدهد و  یاری دهنده  است و  بخشنده و مهربان است . )

پرستار امرش  همه چیز و کس        بنی آدم  و مرغ و مور و مگس

دانش ادبی : صنعت  مراعات نظیر و تناسب بین کلمات  مگس و مور و مرغ /  آرایه  مجاز در کلمه مرغ  دراینجا مجاز  از هر نوع پرنده  بکار رفته است / صنعت تشخیص در کلمه پرستار امرش باشند این مرغ و مور و مگس .

نکته دستوری :  ( همه چیز و کس )  گروه اسمی که ( همه )  صفت مبهم  و ( چیز )  هسته گروه اسمی که   بعد از ( چیز ) حرف واو  آمده  که  حرف عطف است و  قانون عطف این است که هر نقشی که قبل از واو دارد به بعد آن هم انتقال می شود یعنی ( همه ) صفت مبهم است برای ( کس ) که هسته گروه اسمی است و دو هسته گروه اسمی ( چیز  و  کس ) / پرستار =  ( پرست + ار)که ( بن فعل مضارع  +  ار  ) می شود صفت فاعلی  و امروز به معنای مراقب و  نگهدارننده  است ولی در اینجا به معنی  پرستیدن است و مطیع امر خداست  و  در اینجا  (چیز ) به غیر انسان  و (کس ) منظورش انسانها هستند .

معنی بیت : همه چیز و همه کس مراقب امور آفریده شده توسط خداوند هستند وهمه از انسانها تا حیوانات 

یکی را به سر برنهد تاج بخت            یکی را به خاک اندر آرد  زتخت

دانش ادبی :  صنعت کنایه  در تاج بر سر کسی قرار دادن کنایه از عزت و بزرگی به کسی  بخشیدن است  / از تخت به خاک آوردن  کنایه از پست کردن است /  صنعت جناس  در دوکلمه  ( بخت و تخت ) ( سر و بر )  ناقص اختلافی  / صنعت  تضاد در دو کلمه (  خاک و تخت )  / اضافه تشبیهی   در  (  تاج بخت ) که  بخت را به تاج تشبیه کرده / صنعت  تلمیح  که بیت  به آیه ی  ( تغز من یشاء و تذل  من تشاء)  خداوند هر کس را بخواهد عزت و بزرگی می دهد وهر کس را نخواهد خوار و پست میکند./ صنعت 

نکته دستوری :  را در مصرع اول  فک اضافه است که تاج بخت  ( را )  به سر یکی برنهد  . / (  را )در مصرع دوم نشانه مفعول است

را فک اضافه : بین مضاف و مضاف الیه می آید و مضاف الیه  را برمضاف مقدم می کند . یعنی اول مضاف الیه  می آید و بعد مضاف =  مضاف را سقف بشکافیم  = سقف فلک را

معنی بیت : هر کس را که بخواهد به او عزت و بزرگی می بخشد و هر کس که نخواهد از تخت پادشاهی به زیر می آورد ( خدایی که یک نفر را بالا می بری و کس دیگر را از مقام بالا  پایین می کشی )

گلستان کند آتشی بر خلیل                       گروهی  بر آتش برد  ز آب نیل

خلیل : لقب حضرت ابراهیم  /  گروهی  منظور فرعونیان

دانش ادبی : صنعت تلمیح اشاره به داستان  حضرت  ابراهیم و حضرت موسی و رد شدن گروهی از آب نیل / صنعت تضاد  بین ( آتش و آب )

معنی بیت : خداوند اگر اراده کند اتشی را که نمرودیان درست کردن به گلستان تبدیل کند و اگر اراده کند فرعونیان را از وسط آب نیل وارد جهنم کند که آتش مجاز از جهنم است .  

به درگاه  لطف و بزرگیش بر     بزرگان  نهاده بزرگی  ز سر

از سر نهادن : ترک کردن و کنار گذاشتن 

نکته دستوری :  ( به ) حرف اضافه (  درگاه لطف ) متمم   (  و ) حرف عطف (بزرگیش )  متمم  ( بر ) حرف اضافه  که دو حرف اضافه قرار گرفته برای یک متمم  که گفته می شود متمم تاکیدی  

دانش ادبی : صنعت جناس بین (  بر و سر)   جناس ناقص اختلافی 

معنی بیت : در آستانه لطف و بخشش خداوند حتی  پادشاهان هم دست از بزرگی و عظمت خود را رها کردند و در برابر خداوند سر تعظیم  فرود آوردند  

جهان متفق بر الهیتش       فرو مانده از کنه   ماهیتش

 کنه  :  عمق   / ماهیت  :  ذات  / متفق  : هم رای / فرومانده : درمانده شدن/ الهیت  : خداوندی /

نکته ادبی :  صنعت مجاز در کلمه ( جهان )  که مجاز از مردم است / صنعت کنایه  در ( فروماند )  کنایه از درمانده شدن و ناتوانی و بیچارگی /

نکته دستوری : متفق هم خانواده اتفاق و توافق /(ش ) ضمیر متصل در (الهیتش  ) مضاف الیه  برای الهیت که به معنی خداوندی است    ناتوانی و بیچارگی  / متفق مسند است در جمله ی ( جهان  بر الهیتش متفق هستند )

 معنی بیت : همه مردم جهان همه با هم متفق هستند به خداوندی خدا و از درک عمق و کل وجود خداوند ناتوان می باشند .

این بیت اشاره دارد به ناتوان بودن عقل و فهم انسان در برابر درک کل وچود  خداوند .

بشر ماورای  جلالش  نیافت                 بصر  منتهای   جمالش نیافت

 بشر : انسان    /   ماورا :   بالاتر و فراتر  /   جلال  : بزرگی  و عظمت  / بصر : دیده و چشم  /  منتها  :  آخر   / جمال :  زیبایی

دانش ادبی : صنعت مجاز  در کلمه  (بشر ) که مجازاز انسان / (نیافت و نیافت)   ردیف   / ( جمالش و جلالش)  قافیه هستند که جناس ناقص اختلافی است   

نکته دستوری : ( ش )    ضمیر متصل  و مضاف الیه برای جلال  است / ( ش )  ضمیر متصل و مضاف الیه برای جمال 

معنی بیت :  انسان بالاتر و فراتر از عظمت بزرگی خداوند را نتوانست پیدا کند و ا نسان قادر به درک نهایت زیبایی خداوند را  ندارد

تامل در آیینه  دل کنی       صفایی به تدریج  حاصل کنی

در این بیت باید یک کلمه ( اگر) بیاوریم و بصورت شرطی خوانده شود .  اگر تامل در آیینه دل کنی صفایی به تدریج حاصل کنی

تامل :  اندیشه کردن /   صفا  : پاکی/ حاصل کنی : بدست آوری /  به تدریج : قید مقدار است  یعنی کم کم  

دانش ادبی :  صنعت  تشبیه  در  آیینه ی  دل  : اضافه تشبیهی که دل را به آیینه تشبیه کرده  /  صنعت مجاز  در کلمه دل به معنی  وجود انسان /  

معنی بیت :  اگر در وجود خودت اندیشه کنی و تفکر کنی کم کم می توانی  یک صفایی را بدست بیاوری و بهره ببری 

محال است سعدی که راه صفا         توان رفت جز بر پی مصطفی

کلمه محال   : غیر ممکن  / پی  : دنباله روی کردن / مصطفی : لقب حضرت رسول به معنی برگزیده

نکته دستوری : این بیت سه جمله است   :  جمله اول  ( محال است    ) جمله دوم  ( سعدی ) که به شکل (  ای سعدی)  می باشد و حرف ندا محذوف است و سعدی منادا و یک جمله حساب می شود/  جمله سوم  (  که راه صفا را جز بر پی مصطفی توان رفت )

معنی بیت :  ای سعدی غیر ممکن است که بتوانی راه بدست آوردن صفا و پاکی را در زندگی جز بر پیروی کردن از راه حضرت محمد از راه دیگری پیدا کنی

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

درس اول   ( پیش از اینها )

چشم دل باز کن که جان بینی                     آنچه نادیدنی است آن  بینی

این بیت از اشعار هاتف اصفهانی است

شعر این درس به نامه پیش از اینها  می باشد که از کتاب به قول پرستو نوشته ی قیصر امین پور می باشد که زندگی ایشان به صورت خلاصه در پایان کتاب آمده است جهت به یاد سپاری که لازم  می باشد .

قبل از وارد شدن به شعر نکاتی متذکر می شویم  جهت یاد آوری :

نکته اول :   هر شعر داری دو بخش است که هر بخش آن را ( مصرع ) می نامند که هر دو ( مصرع )  با هم یک بیت را تشکیل  می دهد .

نکته دوم : هر بیت دارای در پایان هر مصرع دارای کلماتی می باشد که هم آهنگ می باشند که به آنها قافیه گفته می شود  و این قافیه ها  دارای حروف مشترکی می باشند .

نکته سوم : هر بیت در پایان هر مصرع دارای کلماتی عین هم می باشد که در معنی گاهی فرق می کنند که به نام ( ردیف  ) است .

حالا وارد شعر می شویم:

پیش از ا ینها فکر می کردم خدا                  خانه ای دارد  میان ابرها

دانش ادبی : قافیه در این بیت  ( خدا و ابرها ) کلمات قافیه  ( الف )

مثل قصر پادشاه قصه ها                    خشتی از الماس و خشتی ز طلا

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( قصه ها  ،  طلا )  کلمات قافیه  ( الف )

معنی واژه :  خشت  / آجر ، آجر خام  -   توفنده : پر خروش

پایه های برجش از  عاج و بلور                بر سر تختی نشسته  با غرور

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( بلور ،  غرور )  کلمات قافیه  ( و  ، ر )

معنی واژه :  برج / قصر ، ساختمان  بلند  -  غرور /  تکبر -  عاج / دندان فیل -

ماه  ، برق  کوچکی از تاج او            هر ستاره  پولکی  از تاج او

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( کوچکی  ، پولکی  )  کلمات قافیه  ( ک ،  ی  ) ردیف ( از تاج او  ) / صنعت  تشبیه  در مصرع اول که ماه مثل یک برقی از تاج اواست /

رعد وبرق شب ،  طنین  خنده اش                 سیل و طوفان  ، نعره  توفنده اش

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( خنده اش ،  توفنده اش  )  کلمات قافیه  (  ن،د،ه ،ا،ش  )  /  صنعت  تشبیه ( طنین خنده تشبیه به رعد و برق شده)  ( طوفان  تشبیه شده به نعره اش  )  

معنی واژه :  طنین/  آهنگ و طنین صدا - نعره /  فریاد بلند - توفنده  /  به هیجان امده - طوفان / باد و بوران شدید

 معنی بیت  :  من فکر میکردم خدا موجود ترسناکی هست که رعد و برق شب مثل اینکه خدا می خندد وسیل و طوفان فریادهای پر خروش خدا می باشد. 

هیچ کس از جای او آگاه نیست             هیچ کس را در حضورش راه نیست

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( آگاه ،   راه   )  کلمات قافیه  (  الف ،  ه  ) ردیف  ( نیست )

آن خدا بی رحم بود و خشمگین                        خانه اش در آسمان ،  دور از زمین

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  خشمگین  ،  زمین   )  کلمات قافیه  ( ی ،  ن  )

بود ، اما  در میان  ما نبود               مهربان  و ساده و زیبا نبود

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( ما  ،  زیبا  )  کلمات قافیه  (  الف  ) ردیف  ( نبود )

در دل او ،  دوستی جایی  نداشت               مهربانی   هیچ  معنایی نداشت

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  جایی  ،  معنایی  )  کلمات قافیه  (  الف  ،  ی ،  ی  ) ردیف ( نداشت )

هر چه می پرسیدم از خود  از خدا                 از زمین  از آسمان  از ابرها

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  خدا  ،  ابرها  )  کلمات قافیه  ( الف  ) /  صنعت مراعات نظیر  ( زمین ،  آسمان ، ابرها ) /

معنی بیت : هر چی از خدا  می پرسیدم که زمین و آسمان  را او آفریده ..

زود می گفتند : این کار خداست            پرس و جو از کار او کاری خطاست

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  خداست  ،  خطاست  )  کلمات قافیه  (  الف  ،  س ،  ت  )

معنی بیت : زود میگفتند که پرس و جو نکن این کار اشتباه است

توجه : دراین بیت و بیت قبل از او معنی ابیات به هم ارتباط دارند و باید هر دو باهم معنی شوند و در اشعار  ابیاتی این گونه داریم که باید با هم معنی شوند و به تنهایی معنی آنها کامل نیست .

نیت من در نماز و در دعا                ترس بود و وحشت  از خشم خدا

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  دعا  ،  خدا  )  کلمات قافیه  (  الف  )

معنی واژه : نیت / قصد ، اراده

بیش از اینها   خاطرم  دلگیر بود               ازخدا در ذهنم  این تصویر بود

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   دلگیر  ، تصویر   )  کلمات قافیه  (  ی  ،  ر   ) ردیف ( بود )

 معنی واژه : دلگیر  /  ناراحت و غمگین

تا که یک شب  ،  دست  در دست پدر          راه افتادم به قصد یک سفر

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   پدر ،  سفر   )  کلمات قافیه  ( ر   )

در میان راه ، در یک روستا                    خانه ایی دیدم  ، خوب و آشنا

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   روستا ،  آشنا   )  کلمات قافیه  (  الف  )

زود پرسیدم :  پدراینجا کجاست ؟                  گفت : اینجا خانه خوب خداست

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   کجاست ،  خداست   )  کلمات قافیه  (   الف  ، س ، ت  )

گفت : اینجا می شود یک لحظه ماند                          گوشه ای خلوت ، نمازی ساده خواند

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   ماند ،  خواند   )  کلمات قافیه  (  الف ، ن ، د  )

با وضویی  دست و رویی تازه کرد                            با دل خود  گفت  و گویی  تازه کرد

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (    رویی ، گویی  )  کلمات قافیه  (   و ، ی  ، ی   ) ردیف ( تازه کرد )

گفتمش :  پس آن خدای خشمگین                                    خانه اش اینجاست ؟  اینجا در زمین ؟

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  خشمگین  ، زمین    )  کلمات قافیه  (   ی ، ن   )

گفت : آری  خانه  او بی ریاست                       فرش هایش  از گلیم  و بوریاست

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (    بی ریاست ، بوریاست  )  کلمات قافیه  (   الف ، س ، ت   )

معنی واژه : بوریا  / حصیری که از نی درست می کنند -

مهربان و ساده و بی کینه است                              مثل نوری  در دل  آیینه  است

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   کینه ،  آیینه )  کلمات قافیه  (   ی ، ن  ، ه   ) ردیف ( است )

نکته : یکی از اسماء خداوند  نور می باشد و اشاره به آن صفات خداوند است

عادت او نیست  خشم  و دشمنی                               نام او نور و نشانش  روشنی

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( دشمنی ،  روشنی  )  کلمات قافیه  (   ن ، ی  ) /  ارایه تلمیح  در بیت می باشد که توضیح این آرایه : شعرهای فارسی بعضی یاد آور آیه یا داستان و یا اتفاق تاریخی و یا حدیث می باشد که اینگونه پرداختن درشعر را  تلمیح می گویند . که وقتی شعر را میخوانیم  تلمیح آن را بدست می آوریم و این بیت تلمیح دارد به سوره نور آیه 35 است که می فرماید خداوند نور آسمان ها و زمین است .

تازه فهمیدم   ، خدایم این خداست                       این خدای مهربان و  آشناست

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( خداست ،  آشناست  )  کلمات قافیه  (  الف  ،  س ، ت )

دوستی از من  به من  نزدیک تر                            از رگ گردن به من نزدیک تر

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( من ،  گردن  )  کلمات قافیه  ( ن  ) ردیف  ( به من نزدیک تر ) / آرایه  تلمیح دارد  به سوره ق آیه 16 که ما از رگ گردن به شما نزدیک تر هستیم  که کل بیت به این آیه اشاره دارد

می توانم بعد از این  ، با این  خدا           دوست باشم  ،  دوست ، پاک وبی ریا

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  خدا ،  ریا )  کلمات قافیه  (  الف  ) / مراعات نظیر بین ( دوست  ،  بی ریا )

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

در کلاس ششم با آرایه  تشبیه  / اغراق /  تناسب یا مراعات النظیر کلماتی که با هم در یک راستا قرار گرفته اند . در اینجا یک ارایه جدید به نام تلمیح را آشنا شدید .

نکات دستوری : در بیت 25 فعل آن  می توانم  / دوست باشم  است -  جمله  یک کلمه یا چند کلمه که کنار هم باشند و معنای کاملی را برسانند را گویند . مهمترین بخش جمله فعل جمله است  . اگر فعل نباشد جمله کامل نمی باشد .  معلم  به کلاس ... / معلم به کلاس آمد   

جمله دوم کامل  تر است چون دارای  فعل است  /  اصلی ترین بخش فعل  ، بن یا ریشه فعل است  که زمان فعل را از روی بن فعل می شناسیم مثلا

زمان  فعل می توانم  چیست  ؟  از روی بن فعل می فهمیم که زمان فعل چیست .

ما دو زمان اصلی داریم : ماضی و مضارع  ( مستقبل و امر هم هست که کاری نداریم )

برای ساختن بن ماضی از مصدر ( کلمه ایی که آخرش  ( َ ن ) دارد مانند  خواندن ، دویدن ) که وقتی میخواهیم بن ماضی را بدست آوریم این  دو حرف را بر می داریم می شود بن ماضی  مانند  نوشیدن  : نوش   -   بخوانیم  :  خواندن   : خواند

ساخت بن مضارع : اول فعل را امر میکنیم مثلا  خواندن :  بخوان   بعد ( ب ) را بر میداریم می شود ( خوان ) میشود بن مضارع

برای شناخت زمان فعل باید اول بن آنها را در بیاوریم مثلا   ( می توانم )  توانستن  که مصدر می باشد ( بوسیله ممارست  یاد میگیریم )

بعد علامت مصدر را بر میداریم ( توانست ) بن ماضی است  و بعد برای ساختن بن مضارع  ( می توانم ) امر شود بتوان بعد  (ب ) را برداریم می شود  ( توان )

( می توانم ) را اگر دقت کنیم فقط ( توان ) بن مضارع دارد و بنابر این  این کلمه زمانش مضارع است .

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

حکایت     به خدا چه بگویم  ؟

روزی غلامی  گوسفندان اربابش را به صحرا برد گوسفندان در دشدت.....

در این حکایت نکات مورد توجه عبارتند از :

چِرا به معنی چریدن و مصدر است  -  انبوه به معنی زیاد  - از آن من نیست  یعنی متعلق به من نیست و من صاحب آنها نیستم  - خداوندش  یعنی صاحب گوسفندان .

این حکایت از رساله قشیریه است که نویسنده آن ابوالقاسم  قشیری است  یکی ازعارفا  معروف قرن پنجم است که این کتاب را در شرح  اصطلاحات و معرفی مشایخ  عرفانی نوشته است.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

دانش ادبی

هر اثر ادبی را از دو جنبه نگاه میکنیم :  

1-      ظاهر بیرونی که نثر است یا نظم است

 2- از نظر ساختار درونی بررسی می کنیم که محتوی این کار چیست

بر این اساس تفاوت قایل می شویم بین کارهای قیصر امین پور و سعدی  و زمانی که بررسی میکنیم متوجه می شویم که که هر دو شعر می گویند ولی در ساختار درونی  فرق می کنند از واژه های ساده و قابل فهم استفاده میکنند ویا از محتوی که تعلیمی یا حکایتی است واژه ها ی متن ساده و قابل فهم هستند  یا دشوار و دیریاب  می باشند در شعر ستایش از سعدی  و درس اول سروده ی قیصر امین پور هر دو دارای واژه های ساده و قابل فهم هستند و از نظر ساختار روان می باشند و ما زمینه ی فکری هر شخص را می فهمیم .

برای درک بهتر هر آثر باید  ( ساختار )  و ( محتوا ) ی  آن را توجه کنیم .

برای بررسی ساختار ( شکل بیرونی ) هر اثر می توانیم از این پرسش ها بهره بگیریم :

1-      متن اثر به ( نثر ) است یا به (نظم ) است ؟

2-      شیوه بیان نوشته ( زبانی ) است یا ( ادبی ) ؟

3-      واژه های متن ساده وقابل فهم است یا دشوار و دیر یاب هست ؟

درس ا ول ( ستایش )

ای نا م   تو بهترین سرآغاز                بی نامه تو نامه کی کنم باز؟

  ای یاد تو ، مونس روانم                       جز نام تو ،  نیست بر زبانم

ای کارگشای هر چه هستند                   نام تو، کلید هر چه بستند

ای هست کن اساس هستی                 کوته زدرت ، دراز دستی

هم قصه ی  نانموده ،  دانی               هم نامه ی  ، نانوشته خوانی

   هم تو ،  به عنایت الهی                آنجا ، قدمم رسان که خواهی

از ظلمت خود ، رهایی ام ده              با نور خود   آشنایی ام ده

نظامی گنجوی

الهی ، دلی ده که در کار تو جان بازیم ؛ جانی ده که کار آن جهان سازیم ، دانایی ده که از راه نیفتیم ، بینایی ده تا در چاه نیفتیم ، دست گیر  که دست  آویز  نداریم ،  توفیق  ده ،  تا  در دین استوار شویم ، نگاه دار تا پریشان نشویم.

الهی نامه ، خواجه عبدالله انصاری

---------------------------------------------------------

تاریخ ادبیات :  نظامی گنجوی عارف قرن ششم هجری قمری / متولد  گنجه  / معروف ترین داستان سرای ادبی / آثار او  پنج گنج یا خمسه نظامی

که در یک کلمه  ( ملخ ها ) جهت یاد آوری قرار داده شده است :

( م )  مخزن الاسرار   /   ( ل)  لیلی و مجنون   /  ( خ) خسرو و شیرین  /  ( ه ) هفت پیکر   /  ( الف) اسکندرنامه نام دیگرش بهرام نامه

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

نکات ادبی 1  :

قالب شعر مثنوی  یا دو گانه می باشد که مثنوی قالب شعری که هر بیت دارای قافیه جداگانه ایی می باشد .

رسم گرافیکی قالب مثنوی               ----------------------*        ----------------------- *

                                                       ----------------------&        ----------------------- &

نکته ادبی 2: در این شعر دو صنعت بکار رفته است که 1 – صنعت تشبیه  که دارای چهار رکن می باشد ، دو رکن اصلی و دو رکن فرعی که عبارتند از :

1-      طرف اول ( مشبه ) : کلمه ایی که به کلمه ی دیگر شبیه می شود .

2-      طرف دوم ( مشبه به ) کلمه ایی که کلمه ی دیگر به آن شبیه شده است .

3-      ادات تشبیه : کلماتی مثل چون ، همچون، مثل ، مانند ، همانند ، گویی ، بمانند و .... که مابین مشبه و مشبه به  قرار می گیرد 

4-      وجه شبه : علت یا دلیلی که سبب شده مشبه و مشبه به  تشبیه گردد  .

نکته : در تشبیه به هیچ وجه ارکان اصلی یعنی مشبه و مشبه به  حذف نمیشود و گاهی نویسندگان جهت زیبایی جمله یا شعر ادات تشبیه و وجه شبه را حذف می کنند . مانند  ( نام تو کلید هر چه بستند )  (  احمد چون باد می دود )

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

نکات دستوری :

شناخت جملات : جمله بخشی از متن که دارای معنای مستقل است و پیام مشخصی را به شنونده و خواننده منتقل می کند .

تشخیص تعداد جمله ها در متن:  ساده ترین راه برای تشخیص تعداد جمله ها  ، شمارش فعل هاست . هر فعل نمایانگر یک جمله است .

زنگ تفریح را که زنجره زد        باز هم درکلاس غوغا شد  (شعری از سعدی )

دوجمله است

گفته بودم چو بیایی غم دل با تو بگویم         چه بگویم که غم از دل برود چون تو بیایی

شش جمله است

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای نام تو بهترین سر آغاز       بی نام تو نامه کی کنم باز

نکته مورد توجه که از ابتدای شعر تا پایان مخاطب پروردگار عالم است با خدا راز و نیاز می کند .

تحمیدیه : اشعاری  که در ابتدای دیوان شاعران و  یا همین  کتاب   آمده است ،  تحمیدیه گفته می شود و تحمیدیه به اشعاری گفته می شود که درحمد و ستایش خداوند سروده شده  باشد .

نکته ادبی : ( آغاز- باز )  قافیه هستند و حروف روی  همان کلمات مشترک بین این دو کلمه  ( الف – ز) به نام حروف  روی می باشند .

وقتی قالب شعر مثنوی است هر بیت برای خود یک قافیه جداگانه ایی دارد و بصورت مستقل  می آید.

نکته دستوری : ای = حرف ندا ( به معنی ای کسی ) کلمه بعد از حرف ندا = منادا ( در اینجا منادا محذوف است و با توجه به مفهوم شعر منادا

  ( خداوند ) می باشد.یعنی ای خدا   که (ای ) حرف ندا و ( خدا ) منادا با هم یک شبه جمله می باشد که کلا یک جمله محسوب می شود . در بیت اول سه جمله قرار دارد   (  ای خدایی که / نام تو بهترین سر آغاز است /بدون نام توکی میتوانم نامه ایی را باز کنم ) 

نوع جمله  پرسشی می باشد : که از نظر دستوری به استفهام انکاری است ،  استفهام انکاری یعنی سوالی می کنیم که نیاز به پاسخ ندارد و برای تاکید عکس آن بکار می رود .

 نام تو = ترکیب اضافی ( یعنی مضاف و مضاف الیه )

معنای لغات :  نامه = منظور هر نوع نوشته ایی / سر آغاز  = شروع 

معنی بیت : ای خدایی که اسم تو بهترین شروع برای انجام هر کاری هست و من بدون نام تو هیچ نوشته ایی را باز نخواهم کرد .

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای یاد تو مونس روانم            جز نام تو نیست  برزبانم

نکته ادبی : (روانم – زبانم ) قافیه  و حروف روی ( الف – ن – م) است ./ یاد تو : ترکیب اضافی

نکته دستوری : ( ای ) حرف ندا به معنی خدای که /    منادا که حذف شده  و شبه جمله است . /  هم خانواده مونس : انیس ، انس ، مانوس /

( ای خدای من )  جمله اول  - ( یاد تو مونس روانم ) جمله دوم -( جز نام تو نیست بر زبانم )  جمله سوم

معنی لغات :  مونس=  هم دم

معنی بیت = ای خدایی که نام تو همدم  روح و روانم من هست من جز نام تونام کسی دیگر را به زبانم نمی آورم .

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای کارگشای هر چه هستند               نام تو کلید هر چه بستند

نکته ادبی : صنعت تشبیه  در مصرع دوم  ( نام تو  ( مشبه )  و کلید  ( مشبه به )  می باشد .  )

نکته دستوری : ( ای ) حرف ندا  ( کارگشا) منادا   است  و با هم شبه جمله است  و جمله ی اول / هر چه هستند جمله دوم  / نام تو مثل کلیدی ( است ) که حذف شده  جمله سوم / هر چه بستند  جمله چهارم

معنی لغات :  کارگشا = گشاینده کار ، ازبین برنده مشکلات  /  هر چه هستند= تمام چیزهایی که  وجود دارد .

معنی بیت : ای کسی که از همه عالم مشکل گشایی می کنی بردن نام تو همچون کلیدی هست که تمام راه ها را باز می کند

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای هست کن اساس هستی           کوته زدرت دراز دستی

نکته ادبی :  صنعت کنایه  که در جمله  (کوته زدرت دراز دستی ) کنایه یعنی جملاتی در ابیات و متون قرار میگیرند و هدف آن معنی پنهان است و آن کنایه از تجاوز به حریم دیگران است و معنی ظاهری آن مد نظر نیست  /( کوته زد درت دراز دستی ) جمله دعایی به کار برده ایم و منفی است و طرف مقابل را نفرین می کنیم .

نکته دستوری : ( ای ) حرف ندا  ( هست کن اساس هستی)   منادا   و با هم یک جمله / ( کوته ز درت  دراز دستی )  جمله دوم    / کوته : مخفف کوتاه /

معنی لغات : دراز دستی =زور گویی ، ظلم ، تعدی ، دست درازی  / هست کن = ایجاد کننده ، بوجود آورنده / اساس = پایه  / هستی = موجودات  جهان

معنی بیت : ای خدایی که ایجاد کننده پایه های جهان هستی کوتاه شود دستی که به حریم تو تجاوز کند

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

هم قصه نانموده   دانی              هم نامه ی نانوشته خوانی

نکته ادبی :  اشاره به علم خداوند دارد  ( علام الغیوب ) داننده ی پنهان ها

نکته دستوری : دانی و خوانی قافیه است و حروف روی مشترک الف و ن و ی

معنی لغت :  نانموده =  بیان نشده

معنی بیت : ای خدایی که   هم قصه ایی که بیان نشده را می دانی و هم نامه ایی که نوشته نشده را می خوانی

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

هم تو به عنایت الهی       آنجا قدمم رسان که خواهی

نکته دستوری :  دو جمله است( هم تو به عنایت الهی آنجا قدمم رسان )   (   که خواهی ) / فعل برسان  که امری است و که خواهی یعنی که می خواهی

معنی لغات:  الهی  = خدایی  /  عنایت= یعنی توجه و لطف / قدم = گام هایم

معنی بیت :  تو با لطف و عنایت خود من را به همان جایی  رسان که خودت توقع داری و صلا ح می دانی  

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

از ظلمت خود رهاییم ده             با نور خود آشناییم ده

نکته دستوری :  هم خانواده ظلمت  = ظالم ، ظلم ،  مظلوم / ردیف ( ده ) است کلمات ردیف باید مستقل باشد / ام های در دو کلمه ( رهایم ) و ( آشنایی ام ) جزئی از دو کلمه است و به تنهایی و مستقل معنی کامل و دقیق ندارند / ده فعل امر بده است / آشنایی ام و رهایی ام  کلمات قافیه هستند.

 نکته ادبی : در اینجا  دوتا خود داریم اولی مربوط به خود ما هست دومی به خداوند دلالت دارد . و معنای یکسان ندارند که این یک صنعت جداگانه ایی را دارد که به آن جناس میگویند که در اینجا جناس تام است که شکل هم هست ولی معنی جداگانه ایی دارد .

معنی لغات : ظلمت = یعنی تاریکی که در اینجا  دعا  می کنه نظامی / نور =  منظور نور ایمان به خداست

معنی بیت : خدایا من را از جهل  و تاریکی وجود  خودم  من را رهایی بده و با نور خودت من را آشنا بکن

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

نثر از خواجه عبدالله انصاری

تاریخ ادبیات :  خواجه عبدالله انصاری یک عارف قرن  چهارم  و نویسنده می باشند  معروف به پیر هرات  و آثارشان : الهی نامه و مناجات نامه و زادالعارفین است که دو تای اول در کتاب آمده است .

 نثر خواجه عبدالله انصاری نثر مسجع است  که پیشگام در نثر مسجع می باشد و از آثار دیگر گلستان سعدی است که  نثری آمیخته به نظم است نثر شعر گونه که در پایان هر جمله کلمات هم قافیه می آورد به این کلمات هم قافیه سجع گفته می شود. و به این نثر نثر مسجع می گوییم . 

نکته :  صنعت ادبی سجع فقط مخصوص نثر است و در بیش از یک جمله به کار می رود . و به نثری که دارای سجع باشد نثر مسجع می گویند .

الهی دلی ده که در کار تو جان بازیم جانی ده که کار آن جهان سازیم. 

نکته ادبی  : الهی  ( ی ) حرف ندا  و (اله )  منادا / ( بازیم ) و ( سازیم ) دو قافیه  که سجع در آن بکار رفته است و از نظر حروف روی ( الف  و ز و ی و م ) دارد و در دو جمله بکار رفته است / کنایه هم به کار رفته در( دل )  به معنی شجاعت است .

تعداد جملات : ( الهی ) شبه جمله است و در حکم یک جمله  ،  ( دلی ده ) دو جمله  ،  ( که در کار تو جان بازیم ) سه جمله ، ( جانی ده ) چهار جمله ، ( که کار آن جهان سازیم ) پنج جمله

معنی لغات : جان = روح و روان / دلی  : در اینجا منظور جرات و جسارت  /  جان بازیم : در اینجا منظور فداکردن جان

معنی نثر : خدایا  شجاعتی  به ما بده که در راه  بدست آوردن راه تو جان فشانی کنیم توانی و قدرتی  به ما بده که در این دنیا برای آخرت مان توشه برداریم .

دانایی ده که ازراه نیفتیم ، بینایی ده که در چاه نیفتیم .

نکته ادبی :  صنعت ادبی تضمین که در ( از راه راست منحرف نشویم ) اشاره به اهدنا صراط المستقیم  است .

تضمین صنعتی است که هر گاه شاعر یا نویسنده در ضمن اثر خود به یک حدیث یا آیه قرآن و یا بیت یا شعری و .... اشاره کند از صنعت ادبی تضمین بهره برده است .

نکته دستوری : تعداد جملات ( دانایی ده ) یک  جمله ، ( که از راه نیفتیم ) دو جمله( بینایی ده )  سومین  جمله ، ( تا در چاه نیفتیم )  چهارمین جمله

نکته ادبی : بین دو کلمه ( نیفتیم ) در دو جمله حالت ردیف ایجاد شده و بین دو کلمه ( راه ) و ( چاه )  حالت قافیه با حروف روی ( الف و ه ) که صنعت ادبی سجع می باشد .

معنی لغت : بینایی = بصیرت و آگاهی / چاه = مشکلات و گرفتاری ها

معنی نثر :  خدایا علمی به ما بده که از راه راست منحرف نشویم و بینشی به ما بده که منحرف نشویم.

دست گیر  که دست  آویز  نداریم. توفیق ده ،  تا  در دین استوار شویم ، نگاه دار تا پریشان نشویم.

معنی لغت :  دست آویز =وسیله ای که در زمان افتادن به آن چنگ میزنیم و آن را میگیریم و حبل متینی است که باعث می شود ما نیفتیم( یاور ) ،  یاری بده به ما  /  استوار = پابرجا / چاه = گرفتاری و مشکل  / نگاه دار = از من محافظت کن

معنی نثر :خدایا دست ما رابگیر که دست گیره ای نداریم ( مرا رها نکن ) کمکمان کن که در دین تو باقی بمانیم و خودت حافظ ما باش که پریشان  و سرگشته نشویم .

این حکایت از زبان ابو سعید  ابی الخیر نقل شده است و تاکید بر خویشتن شناسی دارد و می گوید شناخت واقعی همان شناخت خود ( خود شناسی ) می باشد .

 معنی حکایت : یک روز  شیخ و راهنمای ما ابوسعید ابی الخیر با گروهی از همراهانش به در آسیابی رسید . اسبش را نگه داشت و توقف کرد و مدتی صبر کرد سپس به همراهانش گفت : می دانید که این آسیاب چه چیزی را به ما می گوید ؟ می گوید : شناخت واقعی همین است که من در حال پرداختن و انجام دادن آن هستم . به هنگام گشتن با خودم اندیشه می کنم و به کارهای خودم توجه می کنم و آن چیزهایی را که شایسته نیستند انجام نمی دهم و از خودم دور می سازم . 

تاریخ ادبیات: 

کتاب اسرار التوحید فی مقامات ابو سعید کتابی است  از احوال شیخ ابو سعید ابی الخیر که محمد بن منور آن را  در قرن ششم نگاشته است . 

پیش از اینها

نکاتی را در ابتدای درس بیان می کنم :

نکات ادبی :

الف) برای درک بهتر یک اثر باید به ( ساختار ) و ( محتوا ) ی آن توجه کنیم. بررسی ساختاریا شکل بیرونی اثر در  زبان فارسی ( نظم  و نثر ) می باشد  .

 که اگرنظم یا  شعر باشد باید بدانیم که درچه قالبی می باشد و اگر نثر است در چه سبک و سیاقی می باشد .

 شیوه بیان متن های زبان فارسی  به دو قسمت ( زبانی و ادبی  ) تقسیم می شود و واژه های شعر ها و متون به دو قسمت ساده و قابل فهم و دیگری دشوار و دیریاب

شعر ستایش از سعدی و درس اول سروده ی قیصر امین پورهر دو به نظم هستند . شیوه بیان شعر ستایش ادبی است و شیوه ی بیان شعر درس اول سروده قیصر امین پور زبانی است .  

ب ) شعر از دو مصرع که تشکیل یک بیت را می دهد تشکیل می شود / هر بیت دارای قافیه ای است که در شعر فارسی قافیه کلمات هم آهنگی است که آخر حروف آنها مانند هم است و در پایان مصرع و یا هر بیت می آید .

مانند :

پیش از اینها فکر می کردم خدا               خانه ای دارد میان ابرها

که  ( خدا  و  ابرها ) کلمات قافیه ایت و حرف الف  مشترک است و حرف قافیه است .

اگر کلمه ایی در آخر هر دو مصرع  یا بیت ها مانند هم تکرار شود و معنی آنها هم مثل هم باشد  به آن کلمه  ردیف می گویند .

مانند :

ماه ، برق کوچکی از تاج او               هر ستاره  پولکی از تاج او

( از تاج او  ) ردیف است و  ( کوچکی و  پولکی )  قافیه می باشد .

ج)  تلمیح :  آرایه ایی است که داستان یا شعر و یا اتفاق تاریخی را یاد آوری  میکنند در ابیات و یا متون  که این پرداختن را تلمیح  می گویند .

مهربان و ساده و بی کنیه است       مثل نوری در دل  آیینه است

اشاره به صفت خداوند که ( نور )  است می کند .

عادت او نیست خشم و دشمنی     نام او نور و نشانش  روشنی

 این بیت اشاره داره به سوره نور  آیه 35

آرایه  تشبیه و اغراق و مراعات نظیر را قبلا خوانده ایید که در این ابیات به فراوانی مشاهده می شود 

تاریخ ادبیات : قیصر امین پور  استاد دانشگاه و شاعر معاصر از شاعران موفق بعداز انقلاب اسلامی و آثار او که معروف است : در کوچه آفتاب/تنفس صبح / مثل چشمه رود / به قول پرستو /آیینه های ناگهان

رساله القشریه : به زبان عربی نوشته  ابوالقاسم قشیری  عارف قرن  پنجم و یکی از شاگردانش کتاب او را به فارسی ترجمه می کند موضوع کتاب او معرفی برخی از بزرگان عارف و شرح اصطلاحات و الفاظ رایج میان آن ها است که اثری به چاپ رسیده و تصحیح و تعلیقات استاد فروزانفر است .

-------------------------------------------------------------------------------------------

پیش از  اینها .......( قافیه  / خدا و رها)

مثل قصر......(  قصر/ کاخ   - خشتی / آجر )

پایه های برجش....( برج/ ساختمان بلند -  عاج / دندان فیل  - غرور / تکبر )

ماه برق کوچکی .....(قافیه  / کوچکی و پولکی )  -  ( از تاج او  / ردیف ) آرایه تشبیه  ماه مانند یک برق  / ستاره مانند یک پولک

رعدو برق ... ( طنین / آهنگ ، صدا  -  طوفان / فریاد بلند – توفنده  اش / پر خروش )  آرایه تشبیه  در طنین خنده اس و صدا / من فکر می کردم که خدا آنقدر ترسناک است که خنده اش صدای رعد و برق و فریادش پر خروش است .

هیچ کس از ...( قافیه / آگاه و راه )

آن خدا ....( قافیه / خشمگین و زمین )

بود ، اما....( قافیه / ما و زیبا )  (  نبود  کلمه ردیف است )

در دل او ...( قافیه/ جایی و معنایی )  (  نداشت  کلمه ردیف )

هر چه می پرسیدم .... (  قافیه / خدا و ابرها )         زود می گفتند ... (قافیه /  خداست و خطاست  )  آرایه مراعات نظیر بین ابر و آسمان و ...  -   هر چه ازخدا می پرسیدم از زمین و آسمان وابرها  زود به من میگفتند که این کار خداهست و پرس و جو کردن در کار خدا اشتباه است  ( این دو بیت معنی آنها به هم ارتباط دارد و باید باهم معنی شود)

نیت من ... (قافیه / دعا و خدا )  ( نیت  به معنی اراه و قصد است )

پیش از .... (  قافیه /  دلگیر و تصویر )  ( ردیف  در این بیت – بود-  است ) دلگیر به معنی ناراحت و غمگین

تا که یک شب....( قافیه / پدر و سفر )

در میان ....( قافیه / روستا و آشنا )

زود پرسیدم ....( قافیه / کجاست و خداست ) رسیدیم به یک مسجد خانه ایی دیدیم پاک و بی ریا و ساده و دوست داشتنی  و پرسیدم اینجا کجاست .

گفت : .... ( قافیه / ماند و خواند )

با وضویی ... ( قافیه / رویی  و گویی )  ردیف  =  تازه کرد

گفتمش : ... ( قافیه / خشمگین و  زمین )

گفت : آری ....( قافیه  / بی ریاست و بوریاست )  بوریا یعنی حصیری که از نی درست می کنند

مهربان و ساده ... ( قافیه / بی کینه و آیینه )  و ردیف – است .

عادت او ..... ( قافیه / دشمنی و روشنی )  خداوند نور است و نور علی کل نور است .   یکی از صفات خداوند که نور است در این بیت یادآوری شده است و آرایه تلمیح بکار رفته است .

تازه فهمیدم .... (  قافیه / خداست و آشناست )  اشاره به آیه 35 سوره نور  شده است در این بیت که آرایه تلمیح بکار رفته است .  آیه ( نحن اقرب الیه من حبل الورید)  ما از شاهرگ او به او نزدیکتریم  و این شعر که در این معنا بکاررفته است .  ( دوستی از من به من نزدیک تر / از رگ  گردن به من نزدیک تر )

دوستی از ... ( قافیه / من و گردن )  ردیف  ( به من نزدیک تر )

می توانم بعد ....( قافیه / خدا و بی ریا ) 

--------------------------------------------------------

دانش زبانی

اصلی ترین بخش جمله فعل است  و اصلی ترین بخش فعل  بن یا ریشه است که زمان فعل را از روی آن متوجه می شویم .

برای یافتن بن ماضی ابتدا باید  مصدر را بشناسیم و مصدر کلمه ایی است که به کاری دلالت می کند و در پایان آن ( ن )  وجود دارد مانند :  رفتن

که ( ن) را از آخر آن حذف کرده (  رفت) می ماند که بن فعل  ماضی است و  بن مضارع ( رو )  

سوالات فصل اول : خواندن و درک متون فارسی 

1- تاریخچه زبان و خط را به صورت خلاصه بیان کنید : 

خاورشناسان و پژوهشگران معتقدند که خط کوفی یا عربی از خط نبطی گرفته شده است که در شبه جزیره طور سینا منتشر بوده است . قدیمترین سندی کتیبه ایی معروف به ( نقش نماره ) است که تاریخ آن 328 بعد از میلاد است . دومین سند  کتیبه معروف به ( نقش زید ) متعلق به 511 بعد از میلاد و سند سوم هم کتیبه ( نقش حران ) است که تاریخش 568 بعد از مسیح است . که مبدا دو خط اسلامی کوفی و نسخ است . از آثار اسلامی متوجه می شویم که خط کوفی زودتر از خط نسخ  مشق شده و اصلاح گردیده و استادانی در آن پیدا شده است و حروفش بهتر از خط نسخ می باشد.

خط مانوی و پهلوی در سده های نخستین اسلامی خط ایرانیان بوده است و خط های سریانی و کوفی حروف بدون نقطه نوشته می شدند و مصوت های کوتاه و برخی مصوت های بلند مانند (ا) نوشته نمی شد . و چون قرآن به زبان عربی بود عرب ها مشکلی در خواندن نداشتند ولی ایرانیان نمی توانستند بخوانند و به این دلیل خط اسلامی شکل گرفت که ایرانیان  سهم عمده ای  در این امر داشتند و بر اساس نیازهای زبانی خود الفبای فارسی را پدید آوردند  و از سده سوم هجری به علت نامه نگاری های دیوانی ، کم کم خط های مانوی و پهلوی جای خود را به خط الفبای  فارسی دادند . 

در قرن 18 میلادی خط ثلث و نسخ فارسی  و خط توقیع در هند  پاکستان متداول و مرسوم بود  و از انبار  به نجد عربستان رفته است و خط های متداول سریانی و نبطی با تحولاتی در نوشتن در زبان عربی بکار رفته است .  

ترتیب الفبای فارسی در آغاز به صورت ابجد بوده است و بسیاری از خطوط از جمله خط لاتین برگرفته از خطوط کهن سامی است شعوبیه  ایانی  برای تسهیل  درفراگیری الفبای فارسی حروف همسان از نظر صوت و ردیف صوتی را  در کنار هم قرار داند تا برای نو آموزان فراگیری آن آسان باشد و نامش را الفبای پیر آموز گذاشتند و اولین کسی که خط را از کوفی به خط نسخ و اعراب دار و نقطه دار  تبدیل کرد  ابن مقلد موگلای شیرزای بود . خط فارسی یا الفبای فارسی ، خط یا دبیره ای است که از آن برای نوشتن زبان فارسی استفاده می شود . این خط در واقع مادر خط عربی است .خط فارسی درکشورهای ایران افغانستان و پاکستان خط رسمی است که درتاجیکستان  خط فارسی را به خط نیاکان ( فارسی تجیکی ) می نامند . 

اصول یادگیری سریع خوانی 

مفهوم خواندن و مطالعه:

مطالعه:

بررسی عمیق و همه جانبه یک مقوله است و به عبارتی دیگر روندی است که از به کار گیری ذهن و به منظور دریافت اطلاعات، توجه دقیق و تجربه و تحقیق در باره هر موضوع، رویداد پدیده صورت میگیرد و شامل خوب دیدن وخوب شنیدن و لمس کردن ورزیدن و پرسش کردن و به دنبال پاسخ ها داده میشود.  

مطالعه به معنای نگریستن به هر چیز برایتان شدن به آن ،تامل،تفکرواندیشه آمده است. 

خواندن زیر مجموعه مطالعه می باشد. عملی که در آن دیدن ،شناسایی کردن علائم نوشتاری،  تبدیل علائم نوشتاری به صوتی،درک مجموعه علائم و آواها و در نتیجه درک معنا از آن حاصل می شود، اما این درک بی هدف صورت نمیگیرد و خوانندگان به قصد آموختن ، زمانی برای آگاه شدن و گاهی هم به قصد لذت بردن و پر کردن اوقات فراغت به آن روی می آورند، که هر سه می تواند با یکدیگر همراه شود. 

یاد داشته باشید که هر نوع خواندن مطالعه تلقی نمی شود مثلا فروشنده که حساب فروش روزانه را بررسی می کند یا دانش آموزی که کتاب های درسی خود را می خواند، که نوعی انجام وظیفه به امور روز مره بوده است. 

تاریخچه تند خوانی :

مهارت مطالعه بیش از حد معمولاً زمان محدود را تند خوانی می گویند .

در نیروی هوایی ایالات متحده متخصصین فنون جنسی با تحقیقاتی متوجه ضعف خلبانها  در تشخیص دقیق و سریع هدف مورد نظر از فاصله دور به هنگام پرواز شدند که طی تکمیل و به کار گیری دستگاه سنجش توجه و حافظه از طریق انعکاس تصاویری بر روی صفحه نمایش بزرگ،  راه حل مسئله را یافتند که دستاوردهای این تجربه به ویژه در امر تند خوانی مورد استفاده قرار گرفت. 

معنی متن : آگاه باش که هر چه در جهان هستی وجود دارد . همه را خداوند بلند مرتبه آفریده است . آسمان، آفتاب ، ماه ، ستارگان و زمین  آن چه بر روی زمین است مانند کوه ، بیابان و رودخانه ها و آن چه  در کوه هاست از سنگ های قیمتی و معدن ها و آن چه که بر روی زمین وجود دارد ، از گیاهان گوناگو و آن چه که در خشکی و دریا وجود دارد از انواع حیوانات و آن چه که در میان آسمان و زمین است مانند ابر ، باران، برف  ، تگرگ ، رعد ، برق ، رنگین کمان و نشانه هایی که در هوا آشکار می شود همه شگفتی های آفرینش خداوند بلند مرتبه است و این ها ، نشانه هایی از خداوند بلند مرتبه است که به تو فرمان داده است که در آن ها نگاه کنی . پس در این نشانه های خداوند ، فکر و اندیشه کن .

دانش های ا دبی : آفتاب ، ماه  و ستارگان = مراعات النظیر / زمین ، کوه و بیابان = مراعات النظیر / جواهر ، معادن = مراعات النظیر / میغ ، باران ، تگرگ و قوس قزح = مراعات النظیر / آسمان ، زمین = تضاد / بر و بحر = تضاد 

چون میغ = به معنی مثال است و ادات تشبیه نیست .

دانش زبانی : جواهر جمع جوهر / معادن جمع معدن / نباتات جمع نبات به معنی گیاهان / بر به معنی خشکی /  بحر به معنی دریا / آیات جمع آیه به معنی نشانه ها 

تو را فرمود : ( را ) به معنی به هست و حرف اضافه است که ( تو ) متمم است . 

هم خانواده عجایب : عجیب ، تعجب / تعالی : عالی ، علی ، اعلی / تفکر : فکر ، فکور 

 معنی متن : به زمین نگاه کن که ( خداوند ) چگونه آن را مانند فرشی برای تو ساخته و ا طراف آن را وسیع ، گسترده است و از زیر سنگ های محکم ، آب های گوارا جاری کرده است ، که بر روی زمین ، جاری می شود و اندک اندک از زیر زمین  بیرون می آید و به هنگام بهار ، نگاه کن  زمین ، چگونه زنده و شادات می شود و مانند پارچه ابریشمی ، رنگارنگ و زیبا می شود ، بلکه هزار رنگ می شود . 

دانش های ادبی : سنگ ، آب  ،لطیف و روان = مراعات النظیر / زمین چون ( مانند ) دیبای هفت رنگ = تشبیه / آسمان و زمین = تضاد/ زمین زنده می شود = تشخیص / هزار رنگ = اغراق کرده است 

هم خانواده جوانب : جانب  به معنی اطراف / کم کم = قید مقدار 

معنی متن : به پرندگان آسمان و حشره های روی زمین نگاه کن که هریک را با شکل و ظاهری متفاوت آفریده و هر کدام از دیگری بهتر و زیباتر است . آنچه که لازم بود به هر یک ( موجودات ) داده و به هر کدام ، یاد داده که چگونه غذا به دست  بیاورد و بچه رانگه  دارد تا بزرگ بشود و چگونه لانه خود را بسازد و مورچه نگاه کن که چگونه در زمان مناسب  غذایش را جمع می کند . 

دانش ادبی : هوا ( آسمان ) و زمین =تضاد/ شکلی و صورتی = مترادف /نیکوتر = صفت تفضیلی / مرغان = مجاز از هر نوع پرنده ایی  

دانش زبانی : چون ( چگونه ) 

معنی متن : اگر داخل خانه ای بروی که نقاشی و گچ بری کرده باشند . زمان زیادی آن را وصف می کنی و از آن کار تعجب می کنی در حالی که همیشه در خانه خدا ( دنیا ) هستی و اصلا تعجب نمی کنی و این دنیا خانه خداست و فرش آن زمین است و سقف بی ستون آن آسمان است که این بسیار عجیب است و چراغ آن ماه است و شعله آن خورشید و چراغدان هایش ستارگان هستند و تو از شگفتی های این دنیا بی خبری زیرا دنیا بسیار بزرگ است و تو کوتاه نظری و زیبایی ها و بزرگی ها ی آن رادرک نمی کنی .

دانش ا دبی : خانه خدا ( استعاره از دنیا ) / این عالم مانند خانه خدا = تشبیه / زمین مانند فرش = تشبیه / سقف استعاره از آسمان / ماه مانند چراغ = تشبه / آفتاب مانند شعله = تشبیه / ستارگان مانند قندیل = تشبیه / ماه و آفتاب و ستاره = مراعات النظیر 

مختصر = کوچک 

معنی متن : این انسان مثل تو در ا ین دنیا مثل مورچه ای است که در قصر پادشاهی لانه دارد و جز غذا و یاران خویش به چیز دیگری فکر نمی کند و از زیبایی قصر و غلامان بسیار و تخت پادشاه باخبر نیست اگر می خواهی در حد واندازه مورچه باشی در همان حد باقی بمان واگر نمی خواهی مثل مورچه باشی به تو اجازه داده اند که در باغ شناخت خداوند بلند مرتبه ، دقت و تماشا کنی و خارج شوی . پس چشم باز کن تا شگفتی های جهان را ببینی که شگفت زده و حیران شوی . 

دانش ادبی : مثل تو چو مورچه =تشبیه / قصر و ملک و غلام = مراعات النظیر / بستان معرفت = تشبیه  و استعاره از دنیا / چشم و دیدن = مراعات النظیر 

دانش زبانی : مورچه = متمم / سوراخی = مفعول / غذا = متمم / هیچ چیز = ترکیب وصفی و گروه اسمی که چیز هسته می باشد .

تاریخ ادبیات 

کیمیای سعادت کتابی است اخلاقی و دینی به زبان فارسی تالیف محمد غزالی که اثر دیگرش ، احیای علوم دینی به زبان عربی که خلاصه آن رابه زبان فارسی ترجمه کرده که کیمیای سعادت نام دارد . قرن پنجم 

یک روز یک غلام گوسفندان اربابش را برای چریدن به صحرا برد و گوسفندان در دست مشغول چرا بودند که یک مسافر از راه رسید و با دیدن گوسفندان فراوان طمع کرد و به نزد چوپان رفت و گفت : از این گوسفندان یکی را به من بده . چوپان گفت  : هرگز نمی توانم این کار را کنم  . مسافر گفت :  پس یکی را به من بفروش . چوپان گفت : گوسفندان از من نیست . مسافر گفت : به صاحبش بگو که گرگ یکی از گوسفندان را برده  است . چوپان گفت : به خدا چه بگویم ؟!