ادبیات پایه هشتم (درس هشتم آزادگی)

شعر این درس ، به شیوه داستانی خوانده می شود . خواندن این گونه متن ها معمولا با اهنگ نرم و کشش آوایی  همره است . بنابر این نحوه خواننده آن باید به گونه ایی باشد که میل و رغبت شنونده را به شنیدن ادامه آن برانگیزدو شوقی همراه با انتظار در ذهن و روح پدید آورد .

ه نام چاشـــــنی بخــــــش زبانها                      حـــلاوت سنج معـــنی در بیـان‌ها     

قالب: مثنوی

وحشی_بافقی
قرن دهم     

وزن شعر ：مفاعیلن,مفاعیلن,فعولن
نوع ادبی：غنایی

آثار:
دیوان
فرهاد و شیرین
خلد برین
ناظر و منظور
شیرین_و_فرهاد یا فرهاد و شیرین منظومهٔ عاشقانهٔ ناتمامی ۱۰۷۰ بیتی در قالب مثنوی  از  وحشی_بافقی به     تقلید از خسرو و شیرین نظامی است
در این منظومه واقعه‌ای از داستان خسرو و شیرین یعنی عشق فرهاد کوهکن به شیرین به سبکی مؤثر و دلنشین به نظم کشیده شده‌است.
عمر شاعر وفا نکرد تا منظومهٔ خود را به پایان ببرد. پس از وی #وصال_شیرازی در نیمهٔ دوم سدهٔ سیزدهم آن را پی گرفت و ۱۲۵۱ بیت بر آن افزود، ولی عمر او نیز کفاف نداد و سرانجام #صابر_شیرازی در نیمهٔ دوم سدهٔ سیزدهم با افزودن ۳۰۴.
بیت دیگر آن را ختم کرد

                  v   به نام چاشـــــنی بخــــــش زبانها                      حـــلاوت سنج معـــنی در بیـان‌ها     1

حلاوت: شیرینی/ چاشنی: مزه، طعم / زبان: مجاز از سخن / چاشنی بخش زبان: حس‌آمیزی / حلاوت سنج: کسی که شیرینی را ارزیابی می‌کند، کسی که ملاک ارزیابی شیرینی است  / حلاوت سنج معنی: حس‌آمیزی /

بازگردانی: به نام خداوندی که نام او در زبان‌ها جاری است و بیان‌ها را با نام خود شیرین می‌گرداند

◀️قلمرو زبانی:
چاشنی‌بخش و حلاوت‌سنج: مرکب (غیرساده)
حذف فعل به قرینه‌ی معنوی
 زبان و بیان: تناسب
چاشنی‌بخش: مزه دهنده در اینجا آنچه برای اثر بخشی کلام به آن اضافه شود.
حلاوت‌سنج: شیرینی بخش,دلپذیری و لذت بخش بودن
بیت را می‌توان به‌صورت دو جمله، بازگردانی کرد:
به نام خداوندی که حلاوت‌سنج معنی در بیان‌ها و چاشنی‌بخش زبان‌هاست، سخنم را آغاز می‌کنم.
بیت بر روی هم، یک جمله‌ی مرکب (غیرساده) است.

✅قلمرو ادبی:
زبان مجاز از سخن
چاشنی‌بخش زبان‌ها (سخن‌ها): حس‌آمیزی
حلاوت‌سنج معنی در بیان‌ها: حس آمیزی
زبان و بیان مراعات نظیر
چاشنی‌بخش: مزه دهنده، کنایه از ارزشمند کننده
بین چاشنی (مزه) و حلاوت، مراعات نظیر هست.

✴️قلمرو فکری:
به نام خدایی سخنم را آغاز می‌کنم که نام و یاد او، ارزش‌دهنده‌ی سخن است وباعث اثر بخشی کلام می شود به  نام خدایی که  موجب شیرینی ودلپذیری کلام می‌شود

                  v   بلند آن سر که او خــــواهد بلندش                      نژند آن دل که او خواهــد نژندش   2

نژند: خوار و زبون، اندوهگین / بلند آن سر: کنایه از سرافراز / سر: مجاز از انسان / دل: مجاز از انسان / سر، دل: تناسب / تلمیح به آیه: تعز من تشاء و تذل من تشاء.

بازگردانی: خداوند هر که را بخواهد بلندپایه و هر که را بخواهد افسرده و غمگین می‌گرداند 
◀️قلمرو زبانی:
نژند: خوار، پست و زبون.
بلند و نژند در معنی، رابطه‌ی تضاد دارند.
بیت، ۴ جمله و هر مصراع یک جمله‌ی مرکب(غیرساده) است؛ ضمیر «--َش» در واژه‌های «بلندش» و «نژندش» نقش مفعولی دارد.
مرجع ضمیر «او» خداوند است.
واژه‌ی «نژند» امروزه کاربرد ندارد.

✅قلمرو ادبی:
واژه‌آرایی یا تکرار واژه‌های «بلند» و «نژند»
سر مجاز
دل مجاز
واج‌آرایی «ن»  
دل و سر مراعات نظیر
بیت «موازنه» دارد.
اشاره به آیه‌ی "تعز من تشاء و تذل من تشاء"

✴️قلمرو فکری:
خداوند هرکس را که بخواهد سربلند می‌کند و هرکه را بخواهد از عزت دور و پست می‌سازد

                   v   در نابسته احســــان گشــــاده‌سـت                      به هرکس آنچه می‌بایست داده‌ست  3

احسان: نیکی، داد ودهش، بخشش / گشاده: باز / نابسته: باز / در احسان: تشبیه رسا یا فشرده.

بازگردانی: خداوند احسان و بخشش فراوانی دارد و به هر کس آن چه را شایسته اش است می‌دهد
◀️قلمرو زبانی
در و گشودن تناسب
داده است و گشاده است ماضی نقلی
در نابسته‌ی احسان: یک ترکیب وصفی و یک ترکیب اضافی دارد.
نابسته صفت مشتق(وندی)
بیت، سه جمله است. (مصراع اول یک جمله‌ی ساده و مصراع دوم یک جمله‌ی مرکب یا غیر ساده است.)
مصراع اول: جمله‌ی سه‌جزئی با مفعول و نهاد آن خداوند است.

✅قلمرو ادبی:
درِ احسان: اضافه‌ی استعاری (عده‌ای از دبیران بر اضافه‌ی تشبیهی بودن آن معتقدند)
واج آرایی س
✴️قلمرو فکری:
بیت سوم: خداوند در احسان و بخشندگی‌اش را به روی همه‌ی انسان‌ها باز کرده و به هرکس  آن چیز را که لازم و شایسته‌ی او  بوده بخشیده است‌.(احسان و بخشش همیشگی خداوند                                                                     v    

                  v   به ترتیــبی نهــــاده وضع عــــالم                      که نی یک موی باشد بیش ونی کم   4

عالم: جهان، نهادن: گذاشتن(بن ماضی: نهاد، بن مضارع: نه)/ نی: نه / نی یک موی باشد بیش ونی کم: کنایه از اینکه همه چیز در جای خودش قرار دارد / بیش، کم: تضاد

بازگردانی: خداوند جهان را بر شالوده حکمتی آفریده که همه چیز در جای خود نهاده شده؛ نه چیزی زیاد است و نه کم
◀️قلمروی زبانی:
بیش و کم رابطه‌ی تضاد دارند.
مصرع دوم حذف فعل «باشد» به قرینه‌ی لفظی
«نی» (نه) حرف پیوند هم‌پایه‌ساز؛ یعنی:
نه یک مو بیش و نه یک مو کم است.
نهاده (است) ماضی نقلی معلوم
[خداوند] وضع عالم را به‌ترتیبی نهاده‌است که نه یک مو بیش است و نه یک مو کم است. (سه جمله و یک جمله‌ی مرکب) 
✅قلمرو ادبی：
بیش و کم تضاد
یک موی: کنایه از چیز خیلی اندک و ناچیز
✴️قلمرو فکری:
خداوند جهان را طوری آفریده است که همه چیز در جا و اندازه‌ی خود است و هیچ چیز کم و زیاد آفریده نشده‌است.(نظام جهان نظام احسن است و جهان مجموعه‌ای منظم است؛ دقت و نظم در خلقت هستی)
ارتباط مفهومی دارد با بیت:

اگر یک ذره را برگیری از جای
خلل یابد همه عالم سراپای
"گلشن راز شبستری".

                   v   اگــــر لطفش قـــرین حال گــردد                         همـــه ادبارهـــــــا اقبال گـــــردد  5

لطف: مهر و نیکویی / قرین: همراه / ادبار: بدبختی / اقبال: نیک بختی / اقبال، ادبار: تضاد /

بازگردانی: اگر لطف و محبت خدا همراه انسان گردد، همه بدبختی های ما به خوشبختی بدل می‌شود
◀️قلمرو زبانی:
ادبار و اقبال رابطه‌ی تضاد دارند.
بیت دو جمله‌ی اسنادی و یک جمله‌ی غیر‌ساده (مرکب) است.
✅قلمرو ادبی:
ادبار و اقبال، تضاد دارند.
✴️قلمرو فکری:
اگر لطف خداوند شامل حال کسی گردد، همه‌ی سختی‌ها و بدبختی‌ها به خوشبختی تبدیل می‌شود.
ارتباط مفهومی با مصرع «مقبل آن کز خدای گیرد پشت» نظامی

                    v   وگــر توفیق او یک سـو نهد پای                       نه از تدبیر کـــــار آید نه از رای  6

توفیق: سازگار گردانیدن / پای یک سـو نهادن: کنایه از کنار کشیدن / تدبیر: اندیشه، چاره گری / رای: نظر / پای، رای: جناس ناهمسان.

بازگردانی: اگر لطف و یاری خداوند همراه انسان نباشد، هیچ چاره گری و نظری کارساز نیست و به کار نمی‌آید
◀️قلمرو زبانی:
حذف فعل «آید» به قرینه‌ی لفظی در مصرع دوم.
بیت، سه جمله و یک جمله‌ی مرکب (غیرساده) است.
تدبیر و رای تناسب
✅قلمرو ادبی:
پای نهادن توفیق: تشخیص
پای یکسو نهادن: کنایه از همراه نبودن و کنارگذاشتن
پای و رای: جناس
رای و تدبیر: مراعات نظیر
✴️قلمرو فکری:
اگر لطف خداوند شامل حال بنده‌اش نشود دیگر از دست  اندیشه و عقل، کاری برنمی‌آید و انسان از انجام هرکار ی عاجز می‌شود (غلبه و اراده‌ی خداوند و عجز انسان)

                    v   خـــرد را گــــر نبخشد روشنایی                        بمــــاند تا ابد در تیــره رایــــــی   7

تیره رایی: بداندیشی، ناراستی / تیره، روشنایی: تضاد.

بازگردانی: اگر خدا انسان را آگاه نکند(راه درست را به او نشان ندهد)، انسان تا ابد در نادانی و گمراهی به سر خواهد برد
◀️قلمرو زبانی:
تیره‌رایی: مشتق-مرکب ( وندی مرکب )
روشنایی: مشتق (غیرساده‌ی وندی)
روشنایی: مفعول
را حرف اضافه: به خرد
بماند مضارع اخباری: می‌ماند
بیت دو جمله و یک جمله‌ی مستقل مرکب (غیرساده)است.
✅قلمرو ادبی:
تلمیح به آیه‌ی «یخرجونهم من النور الی الظلمات ...»
روشنایی خرد و تیره رایی تضاد
تیره‌رایی کنایه از گمراهی
✴️قلمرو فکری:
اگر خداوند راه عقل را روشن نکند و دانش و آگاهی ندهد و راه درست را نشان ندهد تا همیشه عقل، در نادانی و جهل به سرمی‌برد

                   v   کــمال عقــل آن باشد در این راه                        که گـــوید نیستم از هــــیچ آگـــاه   8

بازگردانی: در راه شناخت خداوند بهترین و کامل ترین شیوع خرد آن است که به ناآگاهی و نادانی خود اعتراف کنی◀️قلمرو زبانی:
گوید: مضارع التزامی (بگوید)
عقل و آگاهی تناسب
هر دو مصراع به شیوه‌ی بلاغی است.
نقش کمال عقل نهاد و آن مسند است.
کمال عقل ترکیب اضافی است.

✅قلمرو ادبی:
عقل بگوید آگاه نیستم تشخیص
کمال عقل در این است که بگوید آگاه نیستم: متناقض نما یا پارادوکس دارد.
این راه: استعاره از درک حقیقت الهی

✴️قلمرو فکری:
زمانی عقل انسان در این راه (شناخت حقیقت الهی) به کمال می‌رسد که اقرار به ناآگاهی خود کند. مفهوم: اقرار به ناتوانی عقل در درک حقایق،

اینم شعر به طور کامل

به نام چاشنی بخش زبانها                    حلاوت سنج معنی در بیانها

شکرپاش زبانهای شکر ریز                 به شیرین نکته‌های حالت انگیز

به شهدی داده خوبان را شکر خند          که دل با دل تواند داد پیوند

نهاد از آتشی بر عاشقان داغ              که داغ او زند سد طعنه بر باغ

یکی را ساخت شیرین کار و طناز        که شیرین تو شیرین ناز کن ناز

یکی را تیشه‌ای بر سر فرستاد       که جان می‌کن که فرهادی تو فرهاد

یکی را کرد مجنون مشوش       به لیلی داد زنجیرش که می‌کش            

به هر ناچیز چیزی او دهد او          عزیزان را عزیزی او دهد او

مبادا آنکه او کس را کند خوار          که خوار او شدن کاریست دشوار 

گرت عزت دهد رو ناز می‌کن         و گرنه چشم حسرت باز می‌کن

 چو خواهد کس به سختی شب کند روز       ازو راحت رمد چون آهو از یوز

وگر خواهد که با راحت فتد کار             نهد پا بر سر تخت از سردار

بلند آن سر که او خواهد بلندش             نژند آن دل که او خواهد نژندش

به سنگی بخشد آنسان اعتباری         که بر تاجش نشاند تاجداری     

به خاک تیره‌ای بخشد عطایش          چنان قدری که گردد دیده جایش

ز گل تا سنگ وز گل گیر تا خار               ازو هر چیز با خاصیتی یار

به آن خاری که در صحرا فتاده              دوای درد بیماری نهاده

نروید از زمین شاخ گیایی                 که ننوشته‌ست بر برگش دوایی

در نابسته احسان گشاده‌ست                  به هر کس آنچه می‌بایست داده‌ست 

ضروریات هر کس از کم وبیش            مهیا کرده و بنهاده‌اش پیش

به ترتیبی نهاده وضع عالم            که نی یک موی باشد بیش و نی کم

تمنا بخش هر سرکش هواییست            جرس جنبان هر دلکش نواییست

چراغ افروز ناز جان گدازان               نیازآموز طور عشق بازان

کلید قفل و بند آرزوها              نهایت بین راه جستجوها

اگر لطفش قرین حال گردد         همه ادبارها اقبال گردد

وگر توفیق او یک سو نهد پای      نه از تدبیر کار آید نه از رای

در آن موقف که لطفش روی پیچ است          همه تدبیرها هیچ است، هیچ است

خرد را گر نبخشد روشنایی               بماند تا ابد در تیره رایی

کمال عقل آن باشد در این راه             که گوید نیستم از هیچ آگاه    

متن حکایت : یکی از کوه لُکام به زیارت «سری سقّطی» آمد. سلام کرد و گفت: «فلان پیر از کوه لُکام تو را سلام گفت.»
سری گفت: «وی در کوه ساکن شده است؟ بس کاری نباشد. مرد باید در میان بازار مشغول تواند بود، چنان که یک لحظه از حق تعالی غایب نشود.»

معنی حکایت : شخصی از کوه لُکام به دیدن «سری سقّطی» آمود. سلام و احوال پرسی کرد و گفت: «فلان شخص کهن سالی از کوه لکام به شما سلام رساند.» سری گفت: «او در کوه ساکن شده است؟ پس کاری نمی توان کرد. مرد باید در بازار باشد و مشغول کار به طوری لحظه ای از خدا غافل نشود.»

موضوع اصلي درس:  آشنايي با قسمتي از کليله و دمنه که مفهوم همکاري و دوستي را بيان مي کند.و آداب، فرهنگ وتجربیات را به نسل آینده، منتقل می کند.

زاویه ی دید داستان:دانای کل(سوم شخص مفرد)

تاريخ ادبيات:

   ٭ کليله و دمنه: يکي از آثار ارزشمند نثر فارسي کليله و دمنه ی ابوالمعالي نصر الله منشي است اين اثر مشتمل بر حکمت و معارف بشري است که بر زبان تمثيل و در قالب داستان بيان مي شود. داستان ها از زبان حيوانات به ويژه دو شغال به نام هاي «کليله» و «دمنه» نقل مي گردد. اصل کتاب کليله و دمنه هندي بوده است.

   پس از اسلام، ابن مقفّع، ترجمه ي پهلوي اين اثر را به عربي و نصر الله منشي متن عربي آن را در قرنِ ششم، به فارسي برگرداند و بر آن نکته هاي فراوان افزوده است. کليله و دمنه کتابي تعليمي و در بردارنده ي آيات، روايات، اشعار فارسي و عربي و نکته هاي اخلاقي و اجتماعي بسيار است.

اصلِ کتاب، به زبان هندی بوده که در حدودِ صد تا پانصدِ پیش از میلاد نوشته شده است.

لبته در این داستان ،راوی خودِ نصرالله منشی است که در درس، راوی دوّمی هم وجود دارد که همان،زاغ است.

آورده اند که در ناحيتِ کشمير، مُتَصََّيدي خوش و مرغزاري نَزِه بود که از عکسِ رياحينِ او، پَرِ زاغ چون دُم طاوُوس نمودي و در پيش جمال او دمِ طاوُوس به پر زاغ مانستي

               دِرَفشان لاله در وي، چون چراغي            وليک از دُودِ او بر جانش داغي

                 شقايق بر يکي پاي ايستاده                      چو بر شاخ زمرد جام باده

معني): حکايت کرده اند که در سرزمينِ کشمير، شکارگاهي خوش آب و هوا و چمن زاري با صفا بود که از انعکاس، گياهانِ آن دشت، پر سياهِ زاغ مانندِ دم طاووس زيبا مي شد و در مقابل زيبايي آن دشت ، دُمِ زيباي طاووس مانند پر زاغ، سياه و کم ارزش به نظر مي رسيد.

معني بيت اول): گلِ لاله در آنجا چون چراغي مي درخشيد امّا از دودِ آن چراغ، درون لاله سياه ديده مي شد.  (اشاره به پرچم های سیاهِ درون گلِ لاله)

معني بيت دوم): گلِ شقايق ،بر ساقه ي خود طوري ايستاده بود که گويي جامِ شرابِ سرخ بر شاخه اي زمرّد رنگ و سبز قرار گرفته باشد.

واژگان و توضيحات

ناحيت: ناحيه، سرزمين                                   رياحين:گل های خوشبو.جمعِ ریحان

کشمير: ناحيه اي بين هند و پاکستان              جمال: زيبايي

مُتَصَيَّدي: شکارگاه                                          دِرَفشان: روشن و نوراني

مَرغزار: دشت و چمن زار                                 شقايق و لاله: دو گل سرخ رنگ

نَزِه: با صفا                                                        زُمرّد: سنگ قيمتيِ سبز رنگ

باده: شراب

دستور زبان فارسي:

آورده اند: فعل مجهول ـ 

نمودي و مانستي: شکل قديم ماضي استمراري

آرايه هاي ادبي:

پر زاغ به دُم طاووس تشبيه شده است و بالعکس، دُم طاووس به پر زاغ.(آرایه ی عکس یا طرد)   /

**لاله به چراغ تشبيه شده است.

داغ: استعاره از سياهي درون لاله/ بيت دوم تشبيه مرکّب دارد شقايق بر روي ساقه تشبيه شده به قرار گرفتن جام شرابِ سرخ بر شاخه اي زمرّد رنگ.

 ايستادن شقايق: تشخيص است.

 و در وي شکاري بسيار و اختلاف صيادان آنجا متواتر؛ زاغي در حوالي آن بر درختي بزرگ گَشن خانه داشت نشسته بود و چپ و راست مي نگريست ناگاه صيادي بدحالِ خشِن جامه، جالي بر گردن و عصايي در دست، روي بدان درخت نهاد. بترسيد و با خود گفت: اين مرد را کاري افتاد که مي آيد و نتوان دانست که قصدِ من دارد يا از آنِ کسِ ديگر من باري جاي نگه دارم و مي نگرم تا چه کند.

معني):

1ـ  در آن چمن زار ، شکار بسيار بود وصيّادان پي در پي رفت و آمد مي کردند.

2ـ زاغي در آن حوالي، بر درختي بزرگ و پرشاخ و برگ لانه داشت. نشسته بود و اطراف را نگاه مي کرد.

3ـ ناگهان، صيّادي بدترکيب با لباسي خشن و نامرتّب و دامي بر دوش و عصايي در دست، به طرفِ آن درخت روي نهاد.

4ـ زاغ ترسيد و با خود گفت: اين مرد کاري دارد که به اينجا مي آيد و معلوم نيست قصدِ شکار مرا دارد يا ديگري را. در هر حال ،من در اين جا مي مانم و مي بينم که چه خواهد کرد؟

واژگان

اختلاف: رفت و آمد                               بد حال: خشن

متواتر: پي در پي                                   جال: دام و تور

گَشن: انبوه                                            باري: در هر حال

دستور زبان فارسي:

در سطر اوّل حذف فعل ديده مي شود، وي به جاي آن به کار رفته است.

صياد پيش آمد و جال باز کشيد و حَبَه بينداخت و در کمين بنشست. ساعتي بود؛ قومي کبوتران برسيدند و سَرِ ايشان کبوتري بود که او را مُطَوِقَه گفتندي و در طاعت و مطاوعِت او روزگار گذاشتندي. چندان که دانه بديدند، غافل وار فرود آمدند و جمله در دام افتادند و صياد شادمان گشت و گُزاران به تک ايستاد، تا ايشان را در ضبط آرد و کبوتران اضطرابي مي کردند و هر يک خود را مي کوشيد. مطوّقه گفت: جاي مجادله نيست؛ چنان بايد که همگان استخلاص ياران را مهم تر از تخلّصِ خود شناسند و حالي صواب آن باشد که جمله به طريق تعاون قوّتي کنيد تا دام از جاي برگيريم که رهايش ما در آن است.

معني ):

1ـ  شکارچي جلوتر آمد، و دام را گستراند، دانه انداخت و پنهان شد، مدّتي گذشت.

2ـ گروهي از کبوتران رسيدند و رئيس و پیشوای  آنان، کبوتري بود که او را مُطَّوقه مي گفتند و در طاعت و فرمان بَریِ او، روزگار را سپري مي کردند.

3ـ همين که دانه را ديدند، از روی غفلت و بي خبری، پايين آمدند و همه در دام افتادند و صيّاد ،خوشحال شد و با ناز و شادي شروع به دويدن کرد تا آنها را گرفتار کند.

4ـ کبوتران بي قراري مي کردند و هر يک براي رهايي خود تلاش مي کرد.

5 ـ مُطَّوقه گفت: جایِ بحث و جدال نيست . بايد به گونه اي کار کنيد که همگان، رها کردنِ ياران را مهم تر از خلاصیِ خود بدانند.

6 ـ و اکنون درست آن است که همه از راهِ همياري، نيرويي به کار ببريد تا دام را از جا برداريم زيرا رهايیِ ما در اين کار است.

واژگان

جال: دام                                                         تگ: دويدن

حَبّه: دانه                                                        مجادله: جدال و ستيزه

قومي: گروهي                                                 همگنان: همگان

سَر: رئيس                                                       تخلّص: رهايي

مُطَّوقه: طوقدار                                                استخلاص: رها کردن

مطاوعت: فرمان بري                                             صواب: صلاح و درست  

گُرازان: جلوه کنان و با ناز راه رفتن                        تعاون: همياري  

کبوتران فرمان وي بکردند و دام برکندند و سر خويش گرفت. و صياد در پي ايشان ايستاد، بر آن اميد که آخِر درمانند و بيفتند. و زاغ با خود انديشيد که بر اثر ايشان بروم و معلوم گردانم فرجام کار ايشان چه باشد. که من از مثل اين واقعه ايمن نتوانم بود. و از تجارب براي دفع حوادث سلاح توان ساخت.

بر اثر: به دنبال ـ فرجام: پايان 

سر خويش گرفت:  : > سرِخويش گرفتند. به قرينه شناسه ي فعلِ قبل، شناسه گرفت حذف شده است.

معني):

1ـ  کبوتران فرمان او را پذيرفتند و دام را برداشتند و راه خود را پيش گرفتند و رفتند.

2ـ و صيّاد به دنبال آنها مي رفت و مي نگريست به اميد آنکه، سرانجام خسته مي شوند و مي اُفتند.

3ـ و زاغ با خود فکر کرد که به دنبالِ آنها بروم و معلوم کنم که پايانِ کارِ آنها، چه شود؟ زيرا من از مانندِ

اين حادثه در امان نيستم.

4ـ و از تجربه ها  برای دفعِ حوادث ،مي توان سلاح ها درست کرد.

و مُطَّوقه چون بديد که صيّاد در قفاي ايشان است، ياران را گفت: « اين ستيز روي در کار ما به جدّ است و تا از چشم او ناپيدا نشويم دل از ما نگيرد. طريق آن است که سوي آباداني ها و درختستان ها رويم تا از نظر او ما منقطع گردد. نوميد و خايب بازگردد که در اين نزديکي موشي است از دوستان من! او را بگويم تا اين بندها را ببُرد.» کبوتران اشارت او را امام ساختند و راه بتافتند و صياد بازگشت.

واژگان

قفا: پشت، پشت گردن                              خايب: نا اميد

ستيزه روي: گستاخ و پر رو                        اشارت: دستور و راهنمایی

به جّد: جدّي                                            اِمام: راهنما و الگو

منقطع: بريده، قطع شده                         راه بتافتند: راه را کج کردند

معني):

1ـ و مُطَّوقه چون ديد که صياد به دنبال، آنها است به دوستان گفت: «اين فردِ گستاخ و پُر رو، در گرفتار کردن ما جدّي است و تا از نظرِ او پنهان نشويم دست از سرِ ما بر نخواهد داشت.»

2ـ" راه آن است که به سوي مکان هاي آباد و پُر شاخ و درخت و سر سبز برويم تا چشمِ او از ديدنِ ما عاجز شود و نا اميد و مأيوس برگردد. و بدانید  که: در اين نزديکي موشي است که با من دوستي دارد به او مي گويم تا اين بندها را بِبُرد."

کبوتران ،دستورِ او را الگو و راهنما دانستند و راه ،کج کردند و صيّاد برگشت.

مُطَّوقه به مسکن موش رسيد. کبوتران را فرمود که: « فرود آييد» فرمان او نگاه داشتند و جمله بنشستند و آن موش را زِبرا نام بود، بادَهاي تما و خِردِ بسيار گرم و سرد روزگار ديده و خير و شرَّ احوال مشاهدت کرد. و درآن مواضع از جهت گريز گاه روز حادثه صد سوراخ ساخته و هر يک را د ديگري راه گشاده و تيمار آن را فراخورِ حکمت و بر حَسَبِ مصلحت بداشته. مُطَّوقه آواز داد که: « بيرون آي» زبرا پرسيد که: «کيست؟»  نام بگفت؛ بشناخت و به تعجيل بيرون آمد.

واژگان

مسکن: خانه                                     تيمار: مواظبت

دَها: زيرکي و هوش                          تعجيل: شتاب

مواضع: جاي ها، جمعِ موضع

معني):

1ـ کبوترِ طوق دار،به خانه ی موش رسيد به کبوتران دستور داد که: « فرود بياييد.» فرمان او را پذيرفتند و همه فرود آمدند و آن موش نامش زِبرا بود. با خِرد و هوش تمام و خوب و بدِ روزگار را ديده و

چشیده ، خوبی و بدیِ آن را ، مشاهده کرده بود.

2ـ و در آن اطراف، براي فرار در روزِ حادثه، صد سوراخ و لانه ساخته بود و هر يک را در ديگري راه داده، و باحکمت و دانشِ خویش، و مطابقِ مصلحت، از آنها مواظبت مي نمود،

مُطَّوقه آواز داد که: «بيرون بيا».

 زبرا پرسيد که کيست؟

مُطَّوقه نامش را گفت: زِبرا او را شناخت و با عجله بيرون آمد.

چون او را در بند بلا بسته ديده، زه آب ديدگان بگشاد و بر رخسار جوي ها براند و گفت: اي دوست عزيز و رفيق، تو را در اين که افگند؟

جواب داد که:« مرا قضاي آسماني در اين ورطه کشيد» موش اين بشنود و زود در بريدن بندها ايستاد که مُطَّوقه بدان بسته بود. گفت: « اي دوست، ابتدا از بريدن بند اصحاب اولي تر». گفت: « اين حديث را مکررّ مي کني؛ مگر تو را به نفسِ خويش حاجت نمي باشد و آن را بر خود حقّي نمي شناسي!»

واژگان

زه آب: آبي که از سنگي يا زميني مي جوشد.    

موافق: همراه             ورطه: گرداب

قضا: تقدير                التفات: توجّه

آرايه هاي ادبي:

بند بلا: اضافه تشبيهي ـ زه آب ديده: اضافه تشبيهي (چشمه چشم) ـ بر رخسار جوي ها ...: اغراق است

معني):

1ـ وقتي او را گرفتارِ بلا ديد، اشک از چشم جاري کرد و بر چهره اش،از بسیاریِ اشک،جوی ها ،جاری

گشت  و گفت: « اي دوستِ عزيز و يارِ همراه، چه کسي تو را در اين رنج گرفتار کرد؟»

2ـ جواب داد که: " تقدير آسماني مرا در اين گرداب افکند." موش، این را شنيد و سريع شروع کرد به بُريدنِ بندهايي که مُطَّوقه به آن بسته بود.

3ـ مُطَّوقه گفت: «اوّل، بندِ دوستانم را باز کن» موش به اين حرف توجّهي نکرد.  مُطوّقه  گفت:

«اي دوست ،ابتدا بندِ دوستان را باز کني بهتر است.». موش گفت: « اين حرف را باز تکرار مي کني. مگر تو به وجودِ خودت نياز نداري و وجودِ تو بر تو حقّی ندارد؟»

گفت: « مرا بدين ملامت نبايد کرد که من رياست اين کبوتران تکفّل کرده ام، و ايشان را از آن روي بر من حقّي واجب شده است. و چون ايشان حقوق مرا به طاعت و مناصحت بگزاردند و به معونت و مظاهرت ايشان از دست صياد بجستم، مرا نيز از عهده ي لوازم رياست بيرون بايد آمد و مواجب سيادت را به ادا رسانيد. و من مي ترسم که اگر از گشادن عقده هاي من آغاز کني ملول شوي و بعضي از ايشان در بند بمانند و چون من بسته باشند ـ اگر چه ملالت به کمال رسيده باشد ـ اهمال جانب من جايز نشمري و از ضمير بدان رخست نيابي و نيز در هنگام بلا شرکت بوده است، در وقت فراق موافقت اولي تر و الّطاعنان مجال وقيعت يابند.»

واژه نامه و توضيحات

ملامت: سرزنش                                     ملول: خسته

تکفّل: عهده دار شدن                           ملالت: خستگي

مناصحت: اندرز دادن                            اِهمال: سستي   

معونت: ياري                                          ضمير: درون

مظاهرت: پشتگرمي                              رخصت: اجازه

مواجب: علّت ها ، موجبات                    فراغ: آسايش

سيادت: سَروري                                    طاعنان: بدگويان و طعنه زنندگان

عُقده ها: گِره ها                                    وقيعت: سرزنش و بد گویی

معني):

1ـ گفت: با اين کار نبايد مرا سرزنش کني زيرا که من، رياستِ اين کبوتران را پذيرفته ام و به همين

دليل، ایشان بر گردنِ من، حقّی دارند.

2 ـ و چون آنها ،حقِّ مرا با طاعت و پند و اندرز پذيري ،به جا آوردند و با ياري و پشت گرمیِ آنان ،از

دستِ صياد، نجات يافتم ، من نيز بايد از عُهده ي کارهاي رياست بر آيم و سبب سَروریِ خود را به انجام رسانم. «من نيز بايد وظيفه ی خود را انجام دهم»

3ـ و مي ترسم اگر اوّل،  گِره هاي مرا باز کني خسته شوي و  برخي از آنان گرفتار بمانند . وتا من،

بسته باشم ،هر چند که خسته شده باشي، سُستي در حقِّ مرا صحيح نمي داني و دلت به آن راضي

نمي شود.

4ـ و همان گونه که در وقتِ بلا و گرفتاري با هم بوده ايم، در وقتِ آسايش، همراهي بهتر است وگر

نَه،  سرزنش کنندگان، فرصتِ بدگويي پيدا مي کنند.

¤ موش گفت: «عادت اهل مکرمت اين است و عقيدت ارباب مودّت بدين خصلت پسنديده و سيرت ستوده در موالات تو صافي تر گردد و ثقت دوستان به کرم عهده تو بيفزايد» و آن گاه به جّد و رغبت بندهاي ايشان تمام ببريد و مُطَّوقه و يارانش مطلق و ايمن بازگشتند.

واژگان

اهل مکرمت : جوانمردان                              موالات: دوستي ها

ارباب مودّت: دوست داران                           ثقت: اعتماد و اطمینان

خصلت: خلق و خو                                       مُطلق: رها

معني):

1ـ موش گفت: « روشِ جوانمردان، همين است و نظرِ دوستان، به اين خُلق و خوي پسنديده و باطنِ

پاکِ تو، در دوستیِ تو پاک تر مي شود. (بيشتر شيفته ی  دوستیِ تو مي شوند) و اعتمادِ دوستان به

بزرگواري و پيمان داري تو بيشتر مي شود».

2ـ و آن وقت با جدّيت و ميل فراوان ،بندِ آنها را باز کرد و مُطَّوقه و دوستانش، رها و آسوده برگشتند.

ادبیات پایه نهم

درس اول ستایش  و زیبایی آفرینش

بیت  صفحه اول

ملکا ذکرتو گویم که تو پاکی و خدایی                      نروم جز به همان ره که توام راه نمایی

شعر از سنایی غزنوی

آرایه های ادبی درس اول

الف )  تشبیه  : هر گاه نویسنده یا شاعر بخواهد شی ء ای را به شی ء دیگر مانند کند از آرایه تشبیه استفاده کرده که  مشبه و مشبه به  در جمله  قرار دارند  که  اگر یکی از اینها در جمله  نباشد  صنعت ادبی  استعاره که در متوسطه ی   دوم  با  آن آشنا می شوید .

تشبیه :  مانند کردن چیزی به چیز دیگر 

تشبیه 4 رکن دارد : 

ا- مشبه = چیزی که آن را به چیز دیگر تشبیه  می کنیم .  

 2-  مشبه به = آنچه مشبه به آن مانند شده است.

3- وجه شبه = ویژگی مشترک بین مشبه و مشبه به               

 4- ادات تشبیه  = مانند ، مثل  ، همچون ،  چون ،  چو  ،  و...

مثال : ( کوه غم )که در قبال غم سنگین و زیادی میگوید یعنی غم من از نظر بزرگی و سختی مانند کوه است . کوه ملموس است و دیدنی است ولی غم غیر ملموس است و میخواهیم  چیزی که دیدنی نیست و غیر مادی است را  به چیزی مادی می باشد و قابل مشاهده   شباهت بدهیم که عظمت آن  را دریابد.

( دریای عشق ) که عشق به دریا تشبیه شده است و از نظر وسعت و پهنا  عشق به دریا مانند شده است .

 ادات تشبیه می توانند باشند و یا  نباشند و وجه شبه در عبارت شاید نیاید ولی ما می توانیم از نوشته دریابیم .

علی از نظر رشادت همچون شیر است .  که تمام ارکان در جمله آمده است . (علی) مشبه  و (شیر) مشبه به  و (همچون)  ادات تشبیه  و (از نظر رشادت )   وجه شبه است .

اگر در عبارت (چو)   و یا (  چون)باشد به دو معنا یم باشد یا  (مثل و مانند ) معنی دارد یا معنی (وقتی یا زمانی که) را دارد ، و اگر معنی ( مثل و مانند ) باشد  آرایه تشبیه  در آن شعر یا عبارت بکار رفته است .

تا کی آخر  چو بنفشه  سر غفلت  در پیش /  حیف باشد که تو در خوابی و نرگس  بیدار

معنای عامیانه : تا کی میخوای مثل بنفشه سرت را پایین بگیری حیف نیست که گل  نرگس با چشمای بازش همیشه بیدار است و تو خوابی .( چو به معنی مثل است و  وجه شبه  هر دو سرشان پایین است )

عقل حیران شود ازخوشه ی زرین عنب /  فهم عاجز شود از حقه ی  یاقوت انار

(عنب)   انگور  و زرین  که(  زر) یعنی طلا ( ین) که اضافه شده به معنی شباهت داشتن است که انگور به خوشه ی مثل طلا تشبیه شده است . پسوند شباهت است . انگور مثل  زر  که وجه شبه  در ذهن ماست  و میگوییم که از چه نظر شبیه طلا است از نظر زردی  رنگش .

(حقه  ) جعبه یا کیسه ایی از اشیای گرانقیمت  /  انار تشبیه شده به جعبه جواهرات / از نظر شکل ظاهری   دانه های قرمز رنگ  انار به سنگ با ارزش یاقوت  تشبیه  شده  است / ادات تشبیه هم ندارد . یک تشبیه بلیغ است .

ب )  ارایه دیگر ( تشخیص )یا (جان بخشی ) به اشیاء بی جان که زمانی که استعار را یاد میگیرند این راباید بدانند .

هر گاه در نوشته شی بی جانی ، جان دار در نظر گرفته شود و متعلقات و حالات انسانی به آن نسبت داده شود و شخصیت دادن به چیزهای بی شخصیت مانند ( گریستن ابر ) که (گریه )مشخصه ی انسانی است  و اگر نسبت به زمین و زمان و آسمان بدهیم این تشخیص است .

مانند ( دست روزگار ) که به روزگار شخصیت بخشیدیم .  ( دامن  صحرا )  

( دل ندارد که ندارد به خداوند اقرار ) دل که اقرار نمی کند / مخاطب قرار دادن دل که ارایه تشخیص ایجاد کرده است .

( کوه و دریا و درختان همه در تسبیح اند )  تصور ذکر گفتن این بی جانها ارایه تشخیص بکار بردیم .

( خبرت هست که مرغان سحر می گویند )  مرغان را قوه ی صحبت کردن دادیم .

پ) آرایه مراعات النظیر : اگر اسامی را پشت هم ردیف کنیم که از نظری به  هم ربط  داشتند ،  می گویند  صنعت  مراعات النظیر  بکار رفته است .

وارد شعر کتاب می شویم :

به نام خداوند جان و خرد

تاریخ ادبیات : در مورد فردوسی در قسمت تاریخ ادبیات باید در قسمت اعلام دقت کنید و حفظ نمایید .سی سال برای سرودن شاهنامه کار کردو در دوران غزنویان کمکی به ایشان نشد و خودش مخارج آن را داد .

به نام خداوند جان و خرد    کزین برتر اندیشه بر نگزرد

معنی بیت : به نام خدایی که برتر از او از اندیشه آدمی عبور نخواهد کرد

خداوند  نام  و خداوند  جای                 خداوند روزی دَه  رهنمای

چند صفت از خداوند را مطرح کرده است ( نام ، جای ، روزی ده ، رهنمای )

(خداوند نام)  که از صفت  آبرو و آوازه ی  انسان را مطرح می کند .

( خداوند جای)  منظور جایگاه ومقام های دنیایی انسان است .

(روزی ده)  صفت رازق بودن خداوند است .

(رهنما ) صفت هادی و هدایتگر خدا را نشان می دهد .

معنی  بیت : خداوند آبرو و مقام به انسانها عنایت کرد و انسان هارا راهنمایی می کند و روزی دهنده است .

خداوند کیوان و گردان سپهر               فروزنده ماه و ناهید و مهر

(کیوان) یکی ازستارگان است  و در اینجا  آرایه مراعات النظیر بکار رفته است بین ( کیوان و سپهر و ماه  وناهید و مهر )  

گردان سپهر ( ترکیب وصفی مغلوب ا ست یعنی سپهر آسمان گردان یعنی گردننده   )

یعنی خداوند کیوان ، که در قدیم معتقد بودند همه چیز دور دنیا می چرخد که این اصطلاح برای قدیم ها بوده است .

( فروزنده) یعنی روشن کننده    ، (  ماه و ناهید و مهر)   از ستارگان اسمان است که نور دارند واین نور را از خورشید گرفتند و خداوند برای آنها روشن کرده است

معنی بیت : خداوند صاحب ستارگان و آسمان گردنده  و خداونی که سیارات  ماه  وناهید و مهر را روشن می نماید .

به بینندگان آفریننده را          نبینی  مرنجان  دو   بیننده را

( بیننده  ) کسی که دارد می بیند وصفت فاعلی است ولی در این شعر یعنی ( چشم  )

( مرنجان )  آزار نده                     ( بیننده )  دو تا چشم خود را

معنی بیت :  با این دو تا چشم خدا را نمیتونی ببینی پس دو چشم  خودت را اذیت نکن

نیابد بدو نیز   اندیشه راه     که او  برتر از نام و  از جایگاه

همانطور که سعدی می گوید ( عاکفان کعبه ی جلالش به تحیر منصوب  که  ( ما عرفناک حق معرفتک  ) یعنی اگر  آن طور که بتوان خدا را شناخت کسی نمی تواند او را بشناسد  (  بنده همان به که زتقصیر خویش / عذر به درگاه خدا آورد  / ور نه سزاوار خداوندیش/ کس نتواند که به جای آورد . )

معنی  بیت :  اندیشه انسان به خداوند راه نداردو قادر به شناخت ذات خداوند نیست که او از نام و  جایگاه  فراتر است

ستودن  نداند کس  او را  چو هست      میان بندگی  را بباید   ،  ببست

(ستودن) ستایش کردن   /  ( میان بستن  ) کنایه از آماده شدن و تلاش کردن

معنی بیت :  برای بندگی و عبودیت خداباید تلاش کرد  وگرنه کسی نمیتواند آنطور که خدا شایسته است او را ستایش کند.

 ( و رنه سزاروار خداوندیش کس نتواند که به جا آورد )

توانا بود هر که دانا بود                ز دانش دل پیر برنا بود

 ( برنا)  یعنی جوان    و کلمه (دانش )  که برای آن ارزش و اعتبار در نظر گرفته شده است .

معنی بیت : هر که دانا  باشد توانا هم هست  و بوسیله ی دانش و علم  دل پیر انسان جوان می شود و ارزش و اعتبار پیدا میکند.

قصیده  ای از سعدی

تاریخ ادبیات :  شیخ مشرف الدین مصلح بن عبدالله شیرازی  ، از شاعران قرن هفتم  و کلیات ایشان شامل گلستان و بوستان و مهم ترین آنها غزلیات و قصاید  اوست  و سعدی در هر قالبی شعر گفته است و مهمترین آثارش بوستان که در ده باب و یا فصل  نوشته شده است و به نظم  است و محتوای آن  اخلاقی است و وزن  بوستان  مثنوی و بر وزن شاهنامه فردوسی است  ( یعنی بحر متقارب  بر  وزن  فعولن  فعولن فعولن فعول  )سروده شده است .

(گلستان) نثری  آمیخته به شعر که به آن نثر مسجع می گویند و   (نثر مسجع  ) دارای قافیه و  ردیف  و شعر گونه است که  مناجات خواجه عبدالله انصاری هم مسجع نوشته شده ا ست .

قالب این شعر  قصیده است که  چون قصاید طولانی است گزیده ایی از آن را  اینجا آورده اند .

بامدادی که تفاوت نکند  لیل و نهار       خوش بود  دامن صحرا  و تماشای بهار

دو بار در سال طول  روز و شب  دقیقا یکسان است ، اول فروردین و اول مهر که به این دو روز(  اعتدالین) گفته می شود یعنی اعتدال بهاری و اعتدال پاییزی  نام دارد .

(بامداد)  صبح  /  ( لیل )  شب  / ( نهار )  روز /  ( خوش بود ) لذت بخش است 

دانش ادبی : آرایه تضاد  ( بین  لیل و نهار ) / آرایه تشخیص  ( دامن صحرا )  

معنی بیت  : بامدادی که شب و روز با هم فرقی ندارد و ایام از سال که ماه اول بهار منظورش است  به دامن صحرا رفتن  و تماشای بهار لذت بخش است.( ترغیب میکند مخاطب خود را به دیدن طبیعت) 

آفرینش  همه تنبیه  خداوند دل است     دل ندارد که  ندارد   به خداوند  اقرار

(تنبیه ) متنبه شدن ،  آگاه شدن 

دانش ادبی : آرایه تکرار   (  ندارد ) نداشتن  ( ندارد )  معنی مجازی دارد که یعنی اقرار نداشتن است  / صنعت واج آرایی  حرف ( د)  /  صنعت جناس  بین  ( که  و به )  /  صنعت مجاز  که  ( دل ) را  آورده ولی مجازا  احساس و عاطفه  مد نظر است .

نکته دستوری :  آفرینش  ( آفرین   +   ِ ش )  کلمه  مشتق است  /  ( که )  در مصرع دوم  به معنی کسی که   و ضمیر مبهم است/ ( همه  ) بدل است .

 معنی بیت :  جهان آفرینش  انسان را آگاه میکند نسبت به وجود خدا ولی بعضی از انسان ها دلشان اعتراف به وجود خدا ندارد .

(انسان صاحب دل وقتی به صنع باریتعالی نگاه می کند به منزله ی آگاهی گرفتن و اقرار کردن اوست و اگر باز هم اقرار نکرد مشخص است که او دل ندارد.)

این همه نقش عچب  بر در ودیوار  وجود     هر که فکرت نکند نقش بود بر دیوار

( عجب )در معنای عجیب است  / ( نقش بود بر دیوار   ) تعبیری از صورت بی جان بودن که در غزلیات سعدی بکار رفته این تصویر  است یعنی انسان هایی که درک و فهم ندارند بکار می برد .

دانش ادبی :  صنعت تشبیه ( دیوار وجود )    ( وجود آفرینش به بنا تشبیه شده ) وجود و آفرینش به یک بنایی تشبیه شده که در و دیوار دارد و اصطلاحا   اضافه استعاری گفته شده است/ صنعت مراعات نظیر  در کلمات  ( در و دیوار )  / صنعت  جناس  ( بر و در )

معنی بیت :  وجود مانند بنایی است که درو دیوار دارد که اگر کسی تامل نکند این همه نقش زیبا بر دیوار هستی چطور بوجود آمده مثل یک صورت بی جان است .

توضیح  بیت : در ساختمان های تاریخی یا ساختمان های مجلل که بعنوان اثر تاریخی است  بر دیوارها نقش و نگار است  مثل صورت انسانها و نقش های اسلیمی همان گل بوته ها  و دیگر نقش ها می باشد . بر دیوار نقاشی هایی صورت میگیرد و انسانی که از ا ین جلوه های خداوند چیزی درک نمیکند مانند آن نقش ها است . فقط ظاهر انسانی دارد .در جهان هستی این همه آثار شگفت انگیز وجود دارد هر که در ا ینها اندیشه نکند ( فکرت نکند )  مانند این است که نقش بی جانی است که بر او نمرده  به قول حافظ   باید   نماز کنید .

کوه و دریا  و درختان  همه در تسبیج اند       نه همه مستمعی  فهم کنند این  اسرار

(تسبیح کردن ) ذکر خدا گفتن  / (مستمع )  شنونده از سمع  می آیداسم فاعل/  ( اسرار)  جمع  راز ،  سر است  

دانش ادبی : صنعت  مراعات النظیر   بین کلمات  ( کوه و دریا و درختان)   که آرایه تناسب می سازند که سه کلمه از یک شبکه ی معنایی  امده ا ست  که آرایه ی  مراعات النظیر را ساخته اند ./  صنعت  تشخیص  (  کوه و دریا و درختان در حال تسبیح گفتن هستند ) /  صنعت  تلمیح  که به آیه  44 سوره  اسراء  اشاره دارد (  ان من شی الا یسبح  بحمده  و لکن  لا تفقهون  تسبیحهم  انه کان حلیما  غفورا )

معنی بیت : کوه و دریا و  درختان  همه  تسبیح خدا را می کنند و این اسرار را همه نمی شنوند  و این اسرار را صاحب دل می شنود و این اسرار به ( یسبح لله  مافی السموات و الارض)  آنچه درآسمان و در زمین است تسبیح خدا میگویند .

خبرت هست  که مرغان  سحر می گویند     آخر ای خفته سر از خواب  جهالت  بردارد ؟

( جهالت ) نادانی  / ( خبرت هست )  آیا می دانی ؟ /

دانش ادبی :  صنعت تشبیه  ( خواب جهالت )   /  صنعت تشخیص ( مرغان سحر می گویند ) /استفهام انکاری  ( آیا خبری داری ؟ )  که وقتی سوالی می پرسیم  که هدف گرفتن  جواب نیست  بلکه تاکید است ، مثلا مگه نگفته بودم ؟  درس بخونید  یعنی حتما گفته بودم .خبرت هست  یعنی حتما مرغان سحر میگویند  که ای خوابیده  سر از خواب نادانی بردارد /( خواب به جهالت) اضافه شده و اضافه تشبیهی  / یعنی جهالت مشبهه و  خواب مشبهه به  و به خواب تشبیه شده است./ صنعت مراعات النظیر  در ( خواب ،  سحر  ،  خفته )  / صنعت  کنایه  در ( سر از خواب برداشتن  )  کنایه از آگاهی و بیداری

نکته دستوری :  ( ت )  در کلمه  ( خبرت )  نهاد است ( خبر برای تو هست  ) که در ا ینجا  ( تو )  مسند است /  کلمه  ( خفته ) صفت  جانشین  اسم است یعنی ای انسان خفته .

معنی بیت :   کسی که این اسرار را درک نمی کند گویی در یک خواب جهالت قرار گرفته و این را مرغان می گویند که از خواب غفلت برخیزید .

تا کی آخر  چو بنفشه  سر غفلت در پیش ؟      حیف  باشد که تو در خوابی و  نرگس   ، بیدار

دانش ادبی : آرایه  تشبیه  ( چو بنفشه)   مثل بنفشه  که (چو ) از ادات تشبیه است   / صنعت تشخیص  ( گل بنفشه) مانند  انسانی که سر خود را پایین انداخته است ( گل  نرگس )  که نگاه می کند /  بنفشه  نماد غفلت  سرافکندگی  و  نرگس نماد بینایی و آگاهی است / صنعت کنایه   ( سر غفلت در پیش گرفتن  )

دانش زبانی : (حیف باشد)  یک جمله  (که تو در خواب هستی ) جمله دوم  ( نرگس بیدار  )  جمله سوم که  فعل  این جمله سوم حذف شده است و این مصرع سه جمله دارد./ ( حیف )  نقش مسندی دارد /  ( ی ) در کلمه ( خوابی ) به معنی  ( هستی )  فعل اسنادی است .

معنی بیت :  سعدی میگوید ای انسان غافل تا کی میخواهی  مانند بنفشه از روی بی خبری و خجالت ،  سر در پایین بگیری و غافل باشی مثل کبک ، تو که اشرف مخلوقات هستی درخواب غفلت هستی و همه در حال تسبیح خداوند هستند .

توضیح  مصرع دوم :  نرگس به دلیل شکل ظاهری  چند پر و گردی سیاه رنگی در وسط اوست از قدیم نماد  چشم بوده است  و از قدیم چشم بیدار بکار رفته است و این ا صطلاح بیدار بودن  اشاره می کند که تسبیح خداوند را می کند در مقابل کسی که تسبیح خداوند نمی کند .

که تواند که دهد میوه  الوان  از چوب ؟        یا که داند که بر آرد  گل صد برگ ازخار ؟

دانش ادبی :  هر دو مصرع از شیوه بیان(  استفهام انکاری ) استفاده کرده است  به جهت  تاکید  که فقط خداوند متعال می تواند.

صنعت مجاز  که  ( چوب ) آورده ولی منظورش درخت است /  صنعت تضاد  ( گل و خار )

نکته ی دستوری :  صد برگ  ( صفت مرکب )  است

معنی بیت :  چه کسی می تواند میوه های رنگارنگ در فصل بهار از یک چوب خشک بوجود بیاورد  ؟  هیچ کس نمی تواند  و   چه کسی می تواند که گل صد برگ از یک خار خشک بوجود بیاورد  و ( داند به معنی توانستن است )  در جواب این است که هیچ کس نمی تواند .( چه کسی می تواند از زمین و خار  گل های زیبا و رنگارنگ  برویاند   )

عقل  حیران  شود از خوشه ی زرین  عنب       فهم ،  عاجز  شود از حقه  یاقوت  انار

(حیران )  سرگشته    / ( خوشه ی عنب)    انگور   / ( زرین  ) مثل طلا    / (   عاجز)  از عجز می آید یعنی ناتوانی    

دانش ا دبی : صنعت تشبیه  که در هر دو مصرع اضافه تشبیهی است  ( خوشه ی زرین عنب )  انگور به یک خوشه ی زرین وطلایی تشبیه شده است . انار تشبیه می شود به یک  جعبه کوچکی ( حقه : جعبه های کوچکی که در آن یاقوت و جواهرات نگه می داشتند ) که پر از جواهر است./ صنعت  تشخیص   ( حیران شدن عقل )  (  عاجز بودن فهم ) / صنعت مراعات النظیر  ( عنب ) ( انار )

 معنی بیت  :  عقل سرگشته می شود از خوشه های انگور که مانند طلا  زرد رنگ است  و فهم هم در مانده و ناتوان می شود از درک اناری که شبیه یک کیسه ی یاقوت می ماند .

پاک  و بی عیب خدایی که به تقدیر عزیز       ماه و خورشید  مسخر  کند و  لیل و نهار

( تقدیر) حکم و فرمان  ، سرنوشت  /  (  عزیز) ارجمند و گرامی  ( یکی از اسامی خداوند است)/ ( مسخر )  رام  کردن

دانش ادبی :  ترکیب وصفی مغلوب   ( پاک و بی عیب خداوند)  یعنی خدای پاک و بی عیب  /  آرایه   تضاد  بین  لیل و نهار   / (ماه و خورشید مسخر کند)  یک جمله   (لیل و نهار )  که با  واو به جمله قبل  ربط داده شده است و  مسخر کند فعل  برای کلمات بعدی هم هست  . مسخر لیل کند و مسخر نهار کند  که جمعا  سه جمله می شود  مصرع دوم .  / صنعت مراعات النظیر بین  ( ماه و خورشید )  / بیت تلمیح به آیات قرآن دارد .

 معنی بیت :   خدایی  که این شگفتگی ها را بوجود آورده است یک خدای پاک و بی عیبی است که با توجه به آن سرنوشت ارجمند تغییر ناپذیر که خلق کرده ماه و خورشیدرا مسخر کرده است و ماه و خورشید  که سبب  رفت وآمد  شب و روز است  را برای ما رام کرده و در اختیار ما قرار داده است  ماه و خورشید به اراده خداوند نور افشانی می کند .

تا قیامت  سخن اندر کرم و رحمت  او                   همه گویند  و یکی  گفته نباید  ز هزار

( اندر )  در  / ( کرم ) بخشش

نکته دستوری :  ( تا ) حرف اضافه  و قیامت متمم / ( همه )  نقش نهادی دارد .

بهترین سوالات از حوزه ادبی تعلیمی است  ،  این بیت به دلیل قرابت معنایی ارزش زیادی دارد . کلید واژه نعمت های خدا قابل شمارش نیست .

معنی بیت  :  تا قیامت اگر از خدا و از کرمش همه صحبت کنند  یک هزارم آنچه شایسته خداوند است گفته نشده است

نعمتت  بار خدا ،  ز عدد  بیرون است       شکر  انعام تو هرگز  نکند   شکر گزار

گاهی با تغییر یک واژه  در یک کلمه معنی آن کاملا تغییر می کند  . ( اِنعام)  (اَنعام )/ ( مُرد )  ( مَرد )  / ( گِل ) ( گُل ) که در این بیت   ( اِنعام)  نعمت دادن مفرد است و مصدری است (اَنعام ) چهارپایان و جمع است.

دانش ادبی :  صنعت مراعات النظیر  بین ( نعمت  ،  شکر ، انعام ، شکر گزار )   /  صنعت کنایه  ( از عدد بیرون بودند )  کنایه از بیشمار بودن /

نکته دستوری :  ( ت )  در نعمت به عنوان مضاف الیه است  /  ( هرگز )  قید منفی است .

معنی بیت : خداوندا نعمت تو قابل شمارش نیست و  شمارش پذیر نیست نعمت های تو، کسی نمی تواند نعمت های تو را آنطور که هست شکر گزاری کند .( هیچ بنده ایی نمی تواند آنطور که شایسته  است  تو راستایش کند )

سعدیا    راست  روان گوی سعادت   بردند                      راستی  کن که به منزل  نرسد  ، کج رفتا

دانش ادبی :  این بیت  ( تخلص )  است برای سعدی که بیت آخرش است  / منزل ( به معنی مقصد ) /   ( گوی  = مطلق به هر چیز گرد که قدیم چوب چوگان بوده است )/( گوی سعادت بردند : کنایه است به این معنا که به سعادت  رسیدند  ) / (ای سعدی )  منادا است   و شبه جمله است  و به عنوان یک جمله است  /  ( گوی سعادت )  اضافه تشبیهی است که سعادت مشبه و  گوی مشبه به  است / گوی سعادت را بردن  کنایه است  از خوشبخت شدن و به توفیق رسیدن /گوی  مربوط به بازی چوگان است /

صنعت  جناس  بین ( که و به )   / صنعت کنایه  در ( گوی بردند )  کنایه از دست یافتن و سبقت گرفتن /

نکته دستوری : (  سعدی ) منادا   ،  ( الف )  حرف ندا  /  کج رفتار  کلمه  مشتق می باشد / بیت تشکیل شده از چهار جمله که عبارتند از :  جمله اول ( سعدیا ) جمله دوم (    راست روان گوی سعادت بردند) جمله سوم  ( راستی کن )  جمله چهارم ( کج رفتار به منزل نرسد )

معنی بیت : ای سعدی کسانی که راه راست راپیشه کردند  به منزل و مقصود می رسند    به هدف خود رسیدند   راست روان  کسانی که راه راست رفتند راه راست را پیش بگیر که بار کج به مقصد نمی رسد  ( بار کچ به منزل نمی رسد این یک  ضرب المثل است که به این مصرع اخر ارتباط دارد.)

حکایت    سفر

حکایتی از کتاب  (اسرار التوحید ) نوشته (محمد منور)  و نام کامل کتاب عبارت است از :  اسرار التوحید فی مقامات شیخ ابوسعید ابوالخیر که در  قرن پنجم هجری محمد بن منور نوشته است از نوادگان شیخ است  که سالها بعد از فوت ابوسعید    حالات وسلوک زندگی او  را مکتوب می کند و تمام نوشته ها هم به شکل حکایت  می باشد  که  دراین کتاب به یادگار گذاشته است .

( آسیاب ) محلی که گندم  و جو  و سایر غلات را  آرد می کردند  ( افسار )  دهنه برای نگهداری اسب  ( درنگ )  تامل  و صبر کرد   ، یک دقیقه مکث کرد . ( معرفت این است که من در این هستم )  معرفت  ( شناخت و آگاهی )  (درنگ کردن  ) مکث و توقق کردن   و  اندیشیدن   ، در اینجا هر دو معنی بکار رفته

فقط دور خودم میگردم و دایره افراد خودی دور خودم را ارج  می هم  هر چه غیر از او است در این دایره راه نمی دهم

نشان دهنده جمود و ایستایی و عدم میل به تکامل و پیشرفت است و می گوید این آسیاب که چشم خود را بسته و دور خود می گردد و مانند مردی است که میگوید که هر چه من می گویم درست است  و هیچ کس اجازه ورود به این دایره را ندارد که هیچ پیشرفتی ندارد .

معنی کلی متن :  پیر ما  به  آسیابی رسید و مدتی ایستاد  و توقف کرد و در آن حرکت  آسیاب دقت و  اندیشه می کرد و یک معنی اخلاقی را از آن دریافت کرد  که این آسیاب در خود حرکت می کند و  سفر می کند و جستجو میکند که عیوب خود را پیدا کند .

و از زیباترین نثر های مسجع است که بزرگان ادبی  آن را مطرح می کنند .

درس اول  ستایش

ای نام  نکوی تو سر دفتر  دیوان ها                      وی طلعت  روی تو زینت ده  عنوان ها

تاریخ ادبیات : این بیت از مستوره کردستانی است   نویسنده و شاعر و  اولین زن تاریخ نویس کُرد است ، آثار او  تاریخ اردلان  و دیوان اشعارش می باشد.

 دانش ادبی : ای  حرف ندا   -  خدا منادا که حذف شده است / ای خدایی که نام نکوی تو سر دفتر دیوان ها است/ ( وی ) و ای  حرف ندا  خدا منادا که حذف شده است  / طلعت روی تو زینت ده عنوان ها است  / این بیت  چهار جمله است

دانش زبانی :  ( نیکو ) واژه ایی است که صفت بیانی نام است و وابسته به نام است .

معنی بیت :ای خدایی که نام زیبای تو سر آغاز تمام کتابهای شعری است و ای خدایی که دیدن روی توزینت ده  همه عنوان ها و سر آغازها است

------------------------------------

دانش ادبی :  قالب این شعر مثنوی است که در بیت اول  ( آفرید ) و ( آفرید ) ردیف است و ( جان ) و ( زبان ) هم قافیه است و در بیت بعد ( دستگیر  و پوزش پذیر ) و تا انتها هر بیت قافیه ایی جداگانه دارد که می گویند مثنوی یا دوگانه

تاریخ ادبیات :  سعدی شاعر و نویسنده قرن  هفتم است  و دو اثر او  گلستان به   نظم و بوستان  به  نثر آمیخته به نظم می باشد .این حکایت از کتاب بوستان ، منظومه ای اخلاقی ،  اجتماعی و عرفانی می باشد .

به نام خدایی که جان آفرید     سخن گفتن  اندر  زبان آفرید

دانش ادبی :  مراعات نظیر بین (  سخن ، گفتن ، زبان )  /  تلمیح دارد  به آیه ( خلق الانسان  ، علمه البیان )

نکته دستوری : آغاز می کنم به قرینه معنوی حذف شده است   ( به نام خدای آغاز می کنم )   ( که جان آفرید )  ( سخن گفتن اندر زبان آفرید  )  این بیت سه جمله است / گفتن  چون مصدر است و شخص  و زمان آن مشخص نیست و جز فعل ها به حساب نمی آید

نکته تاریخی : کاربرد اندر  به جای در

معنی بیت: به نام خداوندی آغاز می کنم که روح و روان را آفرید و سخن گفتن را بر روی زبان انسان جاری ساخت

خداوند بخشنده   دستگیر                        کریم  خطا بخش  پوزش پذیر

دانش ادبی :  مراعات نظیر  بین (بخشنده ،دستگیر ، کریم ، خطا بخش،  پوزش پذیر ) / آرایه  کنایه  در کلمه   دستگیر به معنی  یاری  دهنده بودن خدا ی تبارک و تعالی /  صفات  خداوند بوسیله ی   ِ    باعث ایجاد  آرایه  ی   واج آرایی  شده است ./ خطا بخش و پوزش پذیر از نظر رابطه ایی رابطه ی ترادف دارند   کسی که از گناهان ما می گذرد ./صنعت  مراعات نظیر  بین کلمات (   خداوند  ، بخشنده  )

نکته دستوری :  فرق است بین  بخشنده و بخشاینده  است  که   بخشنده : کسی که نعمت به ما می بخشند / بخشاینده : کسی است که از گناهان ما  می گذرد

معنی بیت  :  خداوند   مهربان و بخشنده ایی که یاریگر هستی و ای بخشنده ایی که خطا ها را می بخشی و خطاها را قبول می کنی ( خداوندی که بخشنده است و به ما نعمت میدهد و  یاری دهنده  است و  بخشنده و مهربان است . )

پرستار امرش  همه چیز و کس        بنی آدم  و مرغ و مور و مگس

دانش ادبی : صنعت  مراعات نظیر و تناسب بین کلمات  مگس و مور و مرغ /  آرایه  مجاز در کلمه مرغ  دراینجا مجاز  از هر نوع پرنده  بکار رفته است / صنعت تشخیص در کلمه پرستار امرش باشند این مرغ و مور و مگس .

نکته دستوری :  ( همه چیز و کس )  گروه اسمی که ( همه )  صفت مبهم  و ( چیز )  هسته گروه اسمی که   بعد از ( چیز ) حرف واو  آمده  که  حرف عطف است و  قانون عطف این است که هر نقشی که قبل از واو دارد به بعد آن هم انتقال می شود یعنی ( همه ) صفت مبهم است برای ( کس ) که هسته گروه اسمی است و دو هسته گروه اسمی ( چیز  و  کس ) / پرستار =  ( پرست + ار)که ( بن فعل مضارع  +  ار  ) می شود صفت فاعلی  و امروز به معنای مراقب و  نگهدارننده  است ولی در اینجا به معنی  پرستیدن است و مطیع امر خداست  و  در اینجا  (چیز ) به غیر انسان  و (کس ) منظورش انسانها هستند .

معنی بیت : همه چیز و همه کس مراقب امور آفریده شده توسط خداوند هستند وهمه از انسانها تا حیوانات 

یکی را به سر برنهد تاج بخت            یکی را به خاک اندر آرد  زتخت

دانش ادبی :  صنعت کنایه  در تاج بر سر کسی قرار دادن کنایه از عزت و بزرگی به کسی  بخشیدن است  / از تخت به خاک آوردن  کنایه از پست کردن است /  صنعت جناس  در دوکلمه  ( بخت و تخت ) ( سر و بر )  ناقص اختلافی  / صنعت  تضاد در دو کلمه (  خاک و تخت )  / اضافه تشبیهی   در  (  تاج بخت ) که  بخت را به تاج تشبیه کرده / صنعت  تلمیح  که بیت  به آیه ی  ( تغز من یشاء و تذل  من تشاء)  خداوند هر کس را بخواهد عزت و بزرگی می دهد وهر کس را نخواهد خوار و پست میکند./ صنعت 

نکته دستوری :  را در مصرع اول  فک اضافه است که تاج بخت  ( را )  به سر یکی برنهد  . / (  را )در مصرع دوم نشانه مفعول است

را فک اضافه : بین مضاف و مضاف الیه می آید و مضاف الیه  را برمضاف مقدم می کند . یعنی اول مضاف الیه  می آید و بعد مضاف =  مضاف را سقف بشکافیم  = سقف فلک را

معنی بیت : هر کس را که بخواهد به او عزت و بزرگی می بخشد و هر کس که نخواهد از تخت پادشاهی به زیر می آورد ( خدایی که یک نفر را بالا می بری و کس دیگر را از مقام بالا  پایین می کشی )

گلستان کند آتشی بر خلیل                       گروهی  بر آتش برد  ز آب نیل

خلیل : لقب حضرت ابراهیم  /  گروهی  منظور فرعونیان

دانش ادبی : صنعت تلمیح اشاره به داستان  حضرت  ابراهیم و حضرت موسی و رد شدن گروهی از آب نیل / صنعت تضاد  بین ( آتش و آب )

معنی بیت : خداوند اگر اراده کند اتشی را که نمرودیان درست کردن به گلستان تبدیل کند و اگر اراده کند فرعونیان را از وسط آب نیل وارد جهنم کند که آتش مجاز از جهنم است .  

به درگاه  لطف و بزرگیش بر     بزرگان  نهاده بزرگی  ز سر

از سر نهادن : ترک کردن و کنار گذاشتن 

نکته دستوری :  ( به ) حرف اضافه (  درگاه لطف ) متمم   (  و ) حرف عطف (بزرگیش )  متمم  ( بر ) حرف اضافه  که دو حرف اضافه قرار گرفته برای یک متمم  که گفته می شود متمم تاکیدی  

دانش ادبی : صنعت جناس بین (  بر و سر)   جناس ناقص اختلافی 

معنی بیت : در آستانه لطف و بخشش خداوند حتی  پادشاهان هم دست از بزرگی و عظمت خود را رها کردند و در برابر خداوند سر تعظیم  فرود آوردند  

جهان متفق بر الهیتش       فرو مانده از کنه   ماهیتش

 کنه  :  عمق   / ماهیت  :  ذات  / متفق  : هم رای / فرومانده : درمانده شدن/ الهیت  : خداوندی /

نکته ادبی :  صنعت مجاز در کلمه ( جهان )  که مجاز از مردم است / صنعت کنایه  در ( فروماند )  کنایه از درمانده شدن و ناتوانی و بیچارگی /

نکته دستوری : متفق هم خانواده اتفاق و توافق /(ش ) ضمیر متصل در (الهیتش  ) مضاف الیه  برای الهیت که به معنی خداوندی است    ناتوانی و بیچارگی  / متفق مسند است در جمله ی ( جهان  بر الهیتش متفق هستند )

 معنی بیت : همه مردم جهان همه با هم متفق هستند به خداوندی خدا و از درک عمق و کل وجود خداوند ناتوان می باشند .

این بیت اشاره دارد به ناتوان بودن عقل و فهم انسان در برابر درک کل وچود  خداوند .

بشر ماورای  جلالش  نیافت                 بصر  منتهای   جمالش نیافت

 بشر : انسان    /   ماورا :   بالاتر و فراتر  /   جلال  : بزرگی  و عظمت  / بصر : دیده و چشم  /  منتها  :  آخر   / جمال :  زیبایی

دانش ادبی : صنعت مجاز  در کلمه  (بشر ) که مجازاز انسان / (نیافت و نیافت)   ردیف   / ( جمالش و جلالش)  قافیه هستند که جناس ناقص اختلافی است   

نکته دستوری : ( ش )    ضمیر متصل  و مضاف الیه برای جلال  است / ( ش )  ضمیر متصل و مضاف الیه برای جمال 

معنی بیت :  انسان بالاتر و فراتر از عظمت بزرگی خداوند را نتوانست پیدا کند و ا نسان قادر به درک نهایت زیبایی خداوند را  ندارد

تامل در آیینه  دل کنی       صفایی به تدریج  حاصل کنی

در این بیت باید یک کلمه ( اگر) بیاوریم و بصورت شرطی خوانده شود .  اگر تامل در آیینه دل کنی صفایی به تدریج حاصل کنی

تامل :  اندیشه کردن /   صفا  : پاکی/ حاصل کنی : بدست آوری /  به تدریج : قید مقدار است  یعنی کم کم  

دانش ادبی :  صنعت  تشبیه  در  آیینه ی  دل  : اضافه تشبیهی که دل را به آیینه تشبیه کرده  /  صنعت مجاز  در کلمه دل به معنی  وجود انسان /  

معنی بیت :  اگر در وجود خودت اندیشه کنی و تفکر کنی کم کم می توانی  یک صفایی را بدست بیاوری و بهره ببری 

محال است سعدی که راه صفا         توان رفت جز بر پی مصطفی

کلمه محال   : غیر ممکن  / پی  : دنباله روی کردن / مصطفی : لقب حضرت رسول به معنی برگزیده

نکته دستوری : این بیت سه جمله است   :  جمله اول  ( محال است    ) جمله دوم  ( سعدی ) که به شکل (  ای سعدی)  می باشد و حرف ندا محذوف است و سعدی منادا و یک جمله حساب می شود/  جمله سوم  (  که راه صفا را جز بر پی مصطفی توان رفت )

معنی بیت :  ای سعدی غیر ممکن است که بتوانی راه بدست آوردن صفا و پاکی را در زندگی جز بر پیروی کردن از راه حضرت محمد از راه دیگری پیدا کنی

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

درس اول   ( پیش از اینها )

چشم دل باز کن که جان بینی                     آنچه نادیدنی است آن  بینی

این بیت از اشعار هاتف اصفهانی است

شعر این درس به نامه پیش از اینها  می باشد که از کتاب به قول پرستو نوشته ی قیصر امین پور می باشد که زندگی ایشان به صورت خلاصه در پایان کتاب آمده است جهت به یاد سپاری که لازم  می باشد .

قبل از وارد شدن به شعر نکاتی متذکر می شویم  جهت یاد آوری :

نکته اول :   هر شعر داری دو بخش است که هر بخش آن را ( مصرع ) می نامند که هر دو ( مصرع )  با هم یک بیت را تشکیل  می دهد .

نکته دوم : هر بیت دارای در پایان هر مصرع دارای کلماتی می باشد که هم آهنگ می باشند که به آنها قافیه گفته می شود  و این قافیه ها  دارای حروف مشترکی می باشند .

نکته سوم : هر بیت در پایان هر مصرع دارای کلماتی عین هم می باشد که در معنی گاهی فرق می کنند که به نام ( ردیف  ) است .

حالا وارد شعر می شویم:

پیش از ا ینها فکر می کردم خدا                  خانه ای دارد  میان ابرها

دانش ادبی : قافیه در این بیت  ( خدا و ابرها ) کلمات قافیه  ( الف )

مثل قصر پادشاه قصه ها                    خشتی از الماس و خشتی ز طلا

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( قصه ها  ،  طلا )  کلمات قافیه  ( الف )

معنی واژه :  خشت  / آجر ، آجر خام  -   توفنده : پر خروش

پایه های برجش از  عاج و بلور                بر سر تختی نشسته  با غرور

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( بلور ،  غرور )  کلمات قافیه  ( و  ، ر )

معنی واژه :  برج / قصر ، ساختمان  بلند  -  غرور /  تکبر -  عاج / دندان فیل -

ماه  ، برق  کوچکی از تاج او            هر ستاره  پولکی  از تاج او

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( کوچکی  ، پولکی  )  کلمات قافیه  ( ک ،  ی  ) ردیف ( از تاج او  ) / صنعت  تشبیه  در مصرع اول که ماه مثل یک برقی از تاج اواست /

رعد وبرق شب ،  طنین  خنده اش                 سیل و طوفان  ، نعره  توفنده اش

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( خنده اش ،  توفنده اش  )  کلمات قافیه  (  ن،د،ه ،ا،ش  )  /  صنعت  تشبیه ( طنین خنده تشبیه به رعد و برق شده)  ( طوفان  تشبیه شده به نعره اش  )  

معنی واژه :  طنین/  آهنگ و طنین صدا - نعره /  فریاد بلند - توفنده  /  به هیجان امده - طوفان / باد و بوران شدید

 معنی بیت  :  من فکر میکردم خدا موجود ترسناکی هست که رعد و برق شب مثل اینکه خدا می خندد وسیل و طوفان فریادهای پر خروش خدا می باشد. 

هیچ کس از جای او آگاه نیست             هیچ کس را در حضورش راه نیست

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( آگاه ،   راه   )  کلمات قافیه  (  الف ،  ه  ) ردیف  ( نیست )

آن خدا بی رحم بود و خشمگین                        خانه اش در آسمان ،  دور از زمین

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  خشمگین  ،  زمین   )  کلمات قافیه  ( ی ،  ن  )

بود ، اما  در میان  ما نبود               مهربان  و ساده و زیبا نبود

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( ما  ،  زیبا  )  کلمات قافیه  (  الف  ) ردیف  ( نبود )

در دل او ،  دوستی جایی  نداشت               مهربانی   هیچ  معنایی نداشت

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  جایی  ،  معنایی  )  کلمات قافیه  (  الف  ،  ی ،  ی  ) ردیف ( نداشت )

هر چه می پرسیدم از خود  از خدا                 از زمین  از آسمان  از ابرها

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  خدا  ،  ابرها  )  کلمات قافیه  ( الف  ) /  صنعت مراعات نظیر  ( زمین ،  آسمان ، ابرها ) /

معنی بیت : هر چی از خدا  می پرسیدم که زمین و آسمان  را او آفریده ..

زود می گفتند : این کار خداست            پرس و جو از کار او کاری خطاست

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  خداست  ،  خطاست  )  کلمات قافیه  (  الف  ،  س ،  ت  )

معنی بیت : زود میگفتند که پرس و جو نکن این کار اشتباه است

توجه : دراین بیت و بیت قبل از او معنی ابیات به هم ارتباط دارند و باید هر دو باهم معنی شوند و در اشعار  ابیاتی این گونه داریم که باید با هم معنی شوند و به تنهایی معنی آنها کامل نیست .

نیت من در نماز و در دعا                ترس بود و وحشت  از خشم خدا

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  دعا  ،  خدا  )  کلمات قافیه  (  الف  )

معنی واژه : نیت / قصد ، اراده

بیش از اینها   خاطرم  دلگیر بود               ازخدا در ذهنم  این تصویر بود

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   دلگیر  ، تصویر   )  کلمات قافیه  (  ی  ،  ر   ) ردیف ( بود )

 معنی واژه : دلگیر  /  ناراحت و غمگین

تا که یک شب  ،  دست  در دست پدر          راه افتادم به قصد یک سفر

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   پدر ،  سفر   )  کلمات قافیه  ( ر   )

در میان راه ، در یک روستا                    خانه ایی دیدم  ، خوب و آشنا

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   روستا ،  آشنا   )  کلمات قافیه  (  الف  )

زود پرسیدم :  پدراینجا کجاست ؟                  گفت : اینجا خانه خوب خداست

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   کجاست ،  خداست   )  کلمات قافیه  (   الف  ، س ، ت  )

گفت : اینجا می شود یک لحظه ماند                          گوشه ای خلوت ، نمازی ساده خواند

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   ماند ،  خواند   )  کلمات قافیه  (  الف ، ن ، د  )

با وضویی  دست و رویی تازه کرد                            با دل خود  گفت  و گویی  تازه کرد

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (    رویی ، گویی  )  کلمات قافیه  (   و ، ی  ، ی   ) ردیف ( تازه کرد )

گفتمش :  پس آن خدای خشمگین                                    خانه اش اینجاست ؟  اینجا در زمین ؟

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  خشمگین  ، زمین    )  کلمات قافیه  (   ی ، ن   )

گفت : آری  خانه  او بی ریاست                       فرش هایش  از گلیم  و بوریاست

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (    بی ریاست ، بوریاست  )  کلمات قافیه  (   الف ، س ، ت   )

معنی واژه : بوریا  / حصیری که از نی درست می کنند -

مهربان و ساده و بی کینه است                              مثل نوری  در دل  آیینه  است

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (   کینه ،  آیینه )  کلمات قافیه  (   ی ، ن  ، ه   ) ردیف ( است )

نکته : یکی از اسماء خداوند  نور می باشد و اشاره به آن صفات خداوند است

عادت او نیست  خشم  و دشمنی                               نام او نور و نشانش  روشنی

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( دشمنی ،  روشنی  )  کلمات قافیه  (   ن ، ی  ) /  ارایه تلمیح  در بیت می باشد که توضیح این آرایه : شعرهای فارسی بعضی یاد آور آیه یا داستان و یا اتفاق تاریخی و یا حدیث می باشد که اینگونه پرداختن درشعر را  تلمیح می گویند . که وقتی شعر را میخوانیم  تلمیح آن را بدست می آوریم و این بیت تلمیح دارد به سوره نور آیه 35 است که می فرماید خداوند نور آسمان ها و زمین است .

تازه فهمیدم   ، خدایم این خداست                       این خدای مهربان و  آشناست

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( خداست ،  آشناست  )  کلمات قافیه  (  الف  ،  س ، ت )

دوستی از من  به من  نزدیک تر                            از رگ گردن به من نزدیک تر

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  ( من ،  گردن  )  کلمات قافیه  ( ن  ) ردیف  ( به من نزدیک تر ) / آرایه  تلمیح دارد  به سوره ق آیه 16 که ما از رگ گردن به شما نزدیک تر هستیم  که کل بیت به این آیه اشاره دارد

می توانم بعد از این  ، با این  خدا           دوست باشم  ،  دوست ، پاک وبی ریا

دانش ادبی :  قافیه  در این بیت  (  خدا ،  ریا )  کلمات قافیه  (  الف  ) / مراعات نظیر بین ( دوست  ،  بی ریا )

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

در کلاس ششم با آرایه  تشبیه  / اغراق /  تناسب یا مراعات النظیر کلماتی که با هم در یک راستا قرار گرفته اند . در اینجا یک ارایه جدید به نام تلمیح را آشنا شدید .

نکات دستوری : در بیت 25 فعل آن  می توانم  / دوست باشم  است -  جمله  یک کلمه یا چند کلمه که کنار هم باشند و معنای کاملی را برسانند را گویند . مهمترین بخش جمله فعل جمله است  . اگر فعل نباشد جمله کامل نمی باشد .  معلم  به کلاس ... / معلم به کلاس آمد   

جمله دوم کامل  تر است چون دارای  فعل است  /  اصلی ترین بخش فعل  ، بن یا ریشه فعل است  که زمان فعل را از روی بن فعل می شناسیم مثلا

زمان  فعل می توانم  چیست  ؟  از روی بن فعل می فهمیم که زمان فعل چیست .

ما دو زمان اصلی داریم : ماضی و مضارع  ( مستقبل و امر هم هست که کاری نداریم )

برای ساختن بن ماضی از مصدر ( کلمه ایی که آخرش  ( َ ن ) دارد مانند  خواندن ، دویدن ) که وقتی میخواهیم بن ماضی را بدست آوریم این  دو حرف را بر می داریم می شود بن ماضی  مانند  نوشیدن  : نوش   -   بخوانیم  :  خواندن   : خواند

ساخت بن مضارع : اول فعل را امر میکنیم مثلا  خواندن :  بخوان   بعد ( ب ) را بر میداریم می شود ( خوان ) میشود بن مضارع

برای شناخت زمان فعل باید اول بن آنها را در بیاوریم مثلا   ( می توانم )  توانستن  که مصدر می باشد ( بوسیله ممارست  یاد میگیریم )

بعد علامت مصدر را بر میداریم ( توانست ) بن ماضی است  و بعد برای ساختن بن مضارع  ( می توانم ) امر شود بتوان بعد  (ب ) را برداریم می شود  ( توان )

( می توانم ) را اگر دقت کنیم فقط ( توان ) بن مضارع دارد و بنابر این  این کلمه زمانش مضارع است .

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

حکایت     به خدا چه بگویم  ؟

روزی غلامی  گوسفندان اربابش را به صحرا برد گوسفندان در دشدت.....

در این حکایت نکات مورد توجه عبارتند از :

چِرا به معنی چریدن و مصدر است  -  انبوه به معنی زیاد  - از آن من نیست  یعنی متعلق به من نیست و من صاحب آنها نیستم  - خداوندش  یعنی صاحب گوسفندان .

این حکایت از رساله قشیریه است که نویسنده آن ابوالقاسم  قشیری است  یکی ازعارفا  معروف قرن پنجم است که این کتاب را در شرح  اصطلاحات و معرفی مشایخ  عرفانی نوشته است.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

دانش ادبی

هر اثر ادبی را از دو جنبه نگاه میکنیم :  

1-      ظاهر بیرونی که نثر است یا نظم است

 2- از نظر ساختار درونی بررسی می کنیم که محتوی این کار چیست

بر این اساس تفاوت قایل می شویم بین کارهای قیصر امین پور و سعدی  و زمانی که بررسی میکنیم متوجه می شویم که که هر دو شعر می گویند ولی در ساختار درونی  فرق می کنند از واژه های ساده و قابل فهم استفاده میکنند ویا از محتوی که تعلیمی یا حکایتی است واژه ها ی متن ساده و قابل فهم هستند  یا دشوار و دیریاب  می باشند در شعر ستایش از سعدی  و درس اول سروده ی قیصر امین پور هر دو دارای واژه های ساده و قابل فهم هستند و از نظر ساختار روان می باشند و ما زمینه ی فکری هر شخص را می فهمیم .

برای درک بهتر هر آثر باید  ( ساختار )  و ( محتوا ) ی  آن را توجه کنیم .

برای بررسی ساختار ( شکل بیرونی ) هر اثر می توانیم از این پرسش ها بهره بگیریم :

1-      متن اثر به ( نثر ) است یا به (نظم ) است ؟

2-      شیوه بیان نوشته ( زبانی ) است یا ( ادبی ) ؟

3-      واژه های متن ساده وقابل فهم است یا دشوار و دیر یاب هست ؟

درس ا ول ( ستایش )

ای نا م   تو بهترین سرآغاز                بی نامه تو نامه کی کنم باز؟

  ای یاد تو ، مونس روانم                       جز نام تو ،  نیست بر زبانم

ای کارگشای هر چه هستند                   نام تو، کلید هر چه بستند

ای هست کن اساس هستی                 کوته زدرت ، دراز دستی

هم قصه ی  نانموده ،  دانی               هم نامه ی  ، نانوشته خوانی

   هم تو ،  به عنایت الهی                آنجا ، قدمم رسان که خواهی

از ظلمت خود ، رهایی ام ده              با نور خود   آشنایی ام ده

نظامی گنجوی

الهی ، دلی ده که در کار تو جان بازیم ؛ جانی ده که کار آن جهان سازیم ، دانایی ده که از راه نیفتیم ، بینایی ده تا در چاه نیفتیم ، دست گیر  که دست  آویز  نداریم ،  توفیق  ده ،  تا  در دین استوار شویم ، نگاه دار تا پریشان نشویم.

الهی نامه ، خواجه عبدالله انصاری

---------------------------------------------------------

تاریخ ادبیات :  نظامی گنجوی عارف قرن ششم هجری قمری / متولد  گنجه  / معروف ترین داستان سرای ادبی / آثار او  پنج گنج یا خمسه نظامی

که در یک کلمه  ( ملخ ها ) جهت یاد آوری قرار داده شده است :

( م )  مخزن الاسرار   /   ( ل)  لیلی و مجنون   /  ( خ) خسرو و شیرین  /  ( ه ) هفت پیکر   /  ( الف) اسکندرنامه نام دیگرش بهرام نامه

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

نکات ادبی 1  :

قالب شعر مثنوی  یا دو گانه می باشد که مثنوی قالب شعری که هر بیت دارای قافیه جداگانه ایی می باشد .

رسم گرافیکی قالب مثنوی               ----------------------*        ----------------------- *

                                                       ----------------------&        ----------------------- &

نکته ادبی 2: در این شعر دو صنعت بکار رفته است که 1 – صنعت تشبیه  که دارای چهار رکن می باشد ، دو رکن اصلی و دو رکن فرعی که عبارتند از :

1-      طرف اول ( مشبه ) : کلمه ایی که به کلمه ی دیگر شبیه می شود .

2-      طرف دوم ( مشبه به ) کلمه ایی که کلمه ی دیگر به آن شبیه شده است .

3-      ادات تشبیه : کلماتی مثل چون ، همچون، مثل ، مانند ، همانند ، گویی ، بمانند و .... که مابین مشبه و مشبه به  قرار می گیرد 

4-      وجه شبه : علت یا دلیلی که سبب شده مشبه و مشبه به  تشبیه گردد  .

نکته : در تشبیه به هیچ وجه ارکان اصلی یعنی مشبه و مشبه به  حذف نمیشود و گاهی نویسندگان جهت زیبایی جمله یا شعر ادات تشبیه و وجه شبه را حذف می کنند . مانند  ( نام تو کلید هر چه بستند )  (  احمد چون باد می دود )

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

نکات دستوری :

شناخت جملات : جمله بخشی از متن که دارای معنای مستقل است و پیام مشخصی را به شنونده و خواننده منتقل می کند .

تشخیص تعداد جمله ها در متن:  ساده ترین راه برای تشخیص تعداد جمله ها  ، شمارش فعل هاست . هر فعل نمایانگر یک جمله است .

زنگ تفریح را که زنجره زد        باز هم درکلاس غوغا شد  (شعری از سعدی )

دوجمله است

گفته بودم چو بیایی غم دل با تو بگویم         چه بگویم که غم از دل برود چون تو بیایی

شش جمله است

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای نام تو بهترین سر آغاز       بی نام تو نامه کی کنم باز

نکته مورد توجه که از ابتدای شعر تا پایان مخاطب پروردگار عالم است با خدا راز و نیاز می کند .

تحمیدیه : اشعاری  که در ابتدای دیوان شاعران و  یا همین  کتاب   آمده است ،  تحمیدیه گفته می شود و تحمیدیه به اشعاری گفته می شود که درحمد و ستایش خداوند سروده شده  باشد .

نکته ادبی : ( آغاز- باز )  قافیه هستند و حروف روی  همان کلمات مشترک بین این دو کلمه  ( الف – ز) به نام حروف  روی می باشند .

وقتی قالب شعر مثنوی است هر بیت برای خود یک قافیه جداگانه ایی دارد و بصورت مستقل  می آید.

نکته دستوری : ای = حرف ندا ( به معنی ای کسی ) کلمه بعد از حرف ندا = منادا ( در اینجا منادا محذوف است و با توجه به مفهوم شعر منادا

  ( خداوند ) می باشد.یعنی ای خدا   که (ای ) حرف ندا و ( خدا ) منادا با هم یک شبه جمله می باشد که کلا یک جمله محسوب می شود . در بیت اول سه جمله قرار دارد   (  ای خدایی که / نام تو بهترین سر آغاز است /بدون نام توکی میتوانم نامه ایی را باز کنم ) 

نوع جمله  پرسشی می باشد : که از نظر دستوری به استفهام انکاری است ،  استفهام انکاری یعنی سوالی می کنیم که نیاز به پاسخ ندارد و برای تاکید عکس آن بکار می رود .

 نام تو = ترکیب اضافی ( یعنی مضاف و مضاف الیه )

معنای لغات :  نامه = منظور هر نوع نوشته ایی / سر آغاز  = شروع 

معنی بیت : ای خدایی که اسم تو بهترین شروع برای انجام هر کاری هست و من بدون نام تو هیچ نوشته ایی را باز نخواهم کرد .

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای یاد تو مونس روانم            جز نام تو نیست  برزبانم

نکته ادبی : (روانم – زبانم ) قافیه  و حروف روی ( الف – ن – م) است ./ یاد تو : ترکیب اضافی

نکته دستوری : ( ای ) حرف ندا به معنی خدای که /    منادا که حذف شده  و شبه جمله است . /  هم خانواده مونس : انیس ، انس ، مانوس /

( ای خدای من )  جمله اول  - ( یاد تو مونس روانم ) جمله دوم -( جز نام تو نیست بر زبانم )  جمله سوم

معنی لغات :  مونس=  هم دم

معنی بیت = ای خدایی که نام تو همدم  روح و روانم من هست من جز نام تونام کسی دیگر را به زبانم نمی آورم .

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای کارگشای هر چه هستند               نام تو کلید هر چه بستند

نکته ادبی : صنعت تشبیه  در مصرع دوم  ( نام تو  ( مشبه )  و کلید  ( مشبه به )  می باشد .  )

نکته دستوری : ( ای ) حرف ندا  ( کارگشا) منادا   است  و با هم شبه جمله است  و جمله ی اول / هر چه هستند جمله دوم  / نام تو مثل کلیدی ( است ) که حذف شده  جمله سوم / هر چه بستند  جمله چهارم

معنی لغات :  کارگشا = گشاینده کار ، ازبین برنده مشکلات  /  هر چه هستند= تمام چیزهایی که  وجود دارد .

معنی بیت : ای کسی که از همه عالم مشکل گشایی می کنی بردن نام تو همچون کلیدی هست که تمام راه ها را باز می کند

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

ای هست کن اساس هستی           کوته زدرت دراز دستی

نکته ادبی :  صنعت کنایه  که در جمله  (کوته زدرت دراز دستی ) کنایه یعنی جملاتی در ابیات و متون قرار میگیرند و هدف آن معنی پنهان است و آن کنایه از تجاوز به حریم دیگران است و معنی ظاهری آن مد نظر نیست  /( کوته زد درت دراز دستی ) جمله دعایی به کار برده ایم و منفی است و طرف مقابل را نفرین می کنیم .

نکته دستوری : ( ای ) حرف ندا  ( هست کن اساس هستی)   منادا   و با هم یک جمله / ( کوته ز درت  دراز دستی )  جمله دوم    / کوته : مخفف کوتاه /

معنی لغات : دراز دستی =زور گویی ، ظلم ، تعدی ، دست درازی  / هست کن = ایجاد کننده ، بوجود آورنده / اساس = پایه  / هستی = موجودات  جهان

معنی بیت : ای خدایی که ایجاد کننده پایه های جهان هستی کوتاه شود دستی که به حریم تو تجاوز کند

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

هم قصه نانموده   دانی              هم نامه ی نانوشته خوانی

نکته ادبی :  اشاره به علم خداوند دارد  ( علام الغیوب ) داننده ی پنهان ها

نکته دستوری : دانی و خوانی قافیه است و حروف روی مشترک الف و ن و ی

معنی لغت :  نانموده =  بیان نشده

معنی بیت : ای خدایی که   هم قصه ایی که بیان نشده را می دانی و هم نامه ایی که نوشته نشده را می خوانی

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

هم تو به عنایت الهی       آنجا قدمم رسان که خواهی

نکته دستوری :  دو جمله است( هم تو به عنایت الهی آنجا قدمم رسان )   (   که خواهی ) / فعل برسان  که امری است و که خواهی یعنی که می خواهی

معنی لغات:  الهی  = خدایی  /  عنایت= یعنی توجه و لطف / قدم = گام هایم

معنی بیت :  تو با لطف و عنایت خود من را به همان جایی  رسان که خودت توقع داری و صلا ح می دانی  

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

از ظلمت خود رهاییم ده             با نور خود آشناییم ده

نکته دستوری :  هم خانواده ظلمت  = ظالم ، ظلم ،  مظلوم / ردیف ( ده ) است کلمات ردیف باید مستقل باشد / ام های در دو کلمه ( رهایم ) و ( آشنایی ام ) جزئی از دو کلمه است و به تنهایی و مستقل معنی کامل و دقیق ندارند / ده فعل امر بده است / آشنایی ام و رهایی ام  کلمات قافیه هستند.

 نکته ادبی : در اینجا  دوتا خود داریم اولی مربوط به خود ما هست دومی به خداوند دلالت دارد . و معنای یکسان ندارند که این یک صنعت جداگانه ایی را دارد که به آن جناس میگویند که در اینجا جناس تام است که شکل هم هست ولی معنی جداگانه ایی دارد .

معنی لغات : ظلمت = یعنی تاریکی که در اینجا  دعا  می کنه نظامی / نور =  منظور نور ایمان به خداست

معنی بیت : خدایا من را از جهل  و تاریکی وجود  خودم  من را رهایی بده و با نور خودت من را آشنا بکن

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

نثر از خواجه عبدالله انصاری

تاریخ ادبیات :  خواجه عبدالله انصاری یک عارف قرن  چهارم  و نویسنده می باشند  معروف به پیر هرات  و آثارشان : الهی نامه و مناجات نامه و زادالعارفین است که دو تای اول در کتاب آمده است .

 نثر خواجه عبدالله انصاری نثر مسجع است  که پیشگام در نثر مسجع می باشد و از آثار دیگر گلستان سعدی است که  نثری آمیخته به نظم است نثر شعر گونه که در پایان هر جمله کلمات هم قافیه می آورد به این کلمات هم قافیه سجع گفته می شود. و به این نثر نثر مسجع می گوییم . 

نکته :  صنعت ادبی سجع فقط مخصوص نثر است و در بیش از یک جمله به کار می رود . و به نثری که دارای سجع باشد نثر مسجع می گویند .

الهی دلی ده که در کار تو جان بازیم جانی ده که کار آن جهان سازیم. 

نکته ادبی  : الهی  ( ی ) حرف ندا  و (اله )  منادا / ( بازیم ) و ( سازیم ) دو قافیه  که سجع در آن بکار رفته است و از نظر حروف روی ( الف  و ز و ی و م ) دارد و در دو جمله بکار رفته است / کنایه هم به کار رفته در( دل )  به معنی شجاعت است .

تعداد جملات : ( الهی ) شبه جمله است و در حکم یک جمله  ،  ( دلی ده ) دو جمله  ،  ( که در کار تو جان بازیم ) سه جمله ، ( جانی ده ) چهار جمله ، ( که کار آن جهان سازیم ) پنج جمله

معنی لغات : جان = روح و روان / دلی  : در اینجا منظور جرات و جسارت  /  جان بازیم : در اینجا منظور فداکردن جان

معنی نثر : خدایا  شجاعتی  به ما بده که در راه  بدست آوردن راه تو جان فشانی کنیم توانی و قدرتی  به ما بده که در این دنیا برای آخرت مان توشه برداریم .

دانایی ده که ازراه نیفتیم ، بینایی ده که در چاه نیفتیم .

نکته ادبی :  صنعت ادبی تضمین که در ( از راه راست منحرف نشویم ) اشاره به اهدنا صراط المستقیم  است .

تضمین صنعتی است که هر گاه شاعر یا نویسنده در ضمن اثر خود به یک حدیث یا آیه قرآن و یا بیت یا شعری و .... اشاره کند از صنعت ادبی تضمین بهره برده است .

نکته دستوری : تعداد جملات ( دانایی ده ) یک  جمله ، ( که از راه نیفتیم ) دو جمله( بینایی ده )  سومین  جمله ، ( تا در چاه نیفتیم )  چهارمین جمله

نکته ادبی : بین دو کلمه ( نیفتیم ) در دو جمله حالت ردیف ایجاد شده و بین دو کلمه ( راه ) و ( چاه )  حالت قافیه با حروف روی ( الف و ه ) که صنعت ادبی سجع می باشد .

معنی لغت : بینایی = بصیرت و آگاهی / چاه = مشکلات و گرفتاری ها

معنی نثر :  خدایا علمی به ما بده که از راه راست منحرف نشویم و بینشی به ما بده که منحرف نشویم.

دست گیر  که دست  آویز  نداریم. توفیق ده ،  تا  در دین استوار شویم ، نگاه دار تا پریشان نشویم.

معنی لغت :  دست آویز =وسیله ای که در زمان افتادن به آن چنگ میزنیم و آن را میگیریم و حبل متینی است که باعث می شود ما نیفتیم( یاور ) ،  یاری بده به ما  /  استوار = پابرجا / چاه = گرفتاری و مشکل  / نگاه دار = از من محافظت کن

معنی نثر :خدایا دست ما رابگیر که دست گیره ای نداریم ( مرا رها نکن ) کمکمان کن که در دین تو باقی بمانیم و خودت حافظ ما باش که پریشان  و سرگشته نشویم .