آرایه های ادبی (کامل) برای پایه نهم

تشخیص: جان بخشی به اشیا ء، انسان نمایی پدیده ها

هر گاه شاعر یا نویسنده به موجودی بی جان یا گیاه عمل انسانی نسبت دهد، آرایه ی تشخیص به کار برده است.

مثال:

ابر آمد و باز بر سر سبزه گریست.

تکّه یخ ها به گریه افتادند.

شبنم از روی گل برخاست، گفت: میخواهم آفتاب شوم

سجع:

در لغت به معنی آواز کبوتر است اما در اصطلاح ادبی به کلمه هایی گفته می شود که در پایان جمله ها می آید و از نظر آهنگ و حروف آخر یکسان هستند و همانند قافیه در شعر است.

1)قافیه در آخر مصراع یا بیت ها و سجع در آخر جمله ها می آید.

2)بعد از قافیه بعضاً ردیف می آید. در نثر هم گاهی بعد از کلمه های سجع همین کلمه ها قرار می گیرد (البته به آنان ردیف نمی گوییم) اما سجع محسوب نمی شود: الهی اگر بهشت چون چشم و چراغ است بی دیدار تو درد و داغ است.

نثری که دارای سجع باشد (مسجّع) نامیده می شود.

معروف ترین کتاب هایی که به نثر مسجع هستند:

1)مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری

2)گلستان سعدی شیرازی

3)بهارستان جامی

4)منشآت قائم مقام فراهانی

سجع، یکی از روش هایی است که با اعمال آن در سطح دو یا چند کلمه یا در سطح دو یا چند جمله موسیقی و هماهنگی به وجود می آید و یا موسیقی کلام افزایش می یابد

سجع معمولا سه گونه است:1)سجع متوازی:اشتراک در واج های پایانی+اشتراک در وزن

2)سجع متوازن:اشتراک در وزن

3)سجع مطرف:اشتراک در واج های پایانی

توضیح و تعریف این سجع ها در این مرحله از آموزش (دوره راهنمایی) نیاز نیست.

تذکر:سجع اساس نثر قنی و مقاله نویسی است و در قرآن مجید نیز نقش برجسته ای دارد.سجع در قرآن را (فواصل) گویند.

مثال سجع: توانگری به هنر است نه به مال و بزرگی به عقل است نه به سال. (سعدی)

مراعات النظیر(تناسب)

یکی از آرایه ادبی است که برخی از واژه های کلام جزیی از یک مجموعه هستند و با یکدیگر از نظر معنا و هم جنس بودن و شباهت بین آن ها ارتباط و تناسب وجود دارد. مثال:

دلم از مدرسه و صحبت شیخ است ملول

ای خوشا دامن صحرا و گریبان چاکی (مسکین اصفهانی)

مراعات النظیر، آوردن واژه هایی از یک مجموعه است که با هم تناسب دارند.این تناسب می تواند از نوع مکان،زمان و همراهی و... باشد.

مدرسه و شیخ از اجزای: درس دامن و گریبان و چاک از اجزاء: لباس

تناسب از مختصات مهم شعر«حافظ» است و هر چه بیشتر در کلمات او دقت شود، تناسب بیشتر کشف می شود به عبارت دیگر کلمات در شعر او با رشته های متعددی به یکدیگر بسته شده اند.

در مکتب قدیم،اصل ادب فارسی، سخن نظم و نثر، وقتی ارزش ادبی پیدا می کند که، ما بین اجزای کلام تناسب وجود داشته باشد.

درخت، بهار

شکوفه

به عبارت ساده تر مراعات نظیر، به کلماتی گفته می شود که دیگر کلمات مجموعه خود را به یاد بیاور

بیت1-(بر درختی شکوفه ای خندید در کتابی بهار معنا شد)

زنگ کلاس تفریح غوغا شدن

بیت2-(زنگ تفریح را زنجره زد باز هم در کلاس غوغا شد.)

تذکر:آرایه مراعات النظیر دست کم از دو کلمه به وجود می آید.

اغلب واژه های تضاد (متضاد) با هم مراعات النظیر دارند مانند (شب و روز)(درویش و دارا) یعنی کلمات از نظر معنی عکس و ضد هم باشند.(تناسب منفی)

من عهد تو سخت، سست می دانستم

شکستن آن درست می دانستم

این دشمنی ای دوست که با من به جفا

آخر کردی نخست می دانستم

جناس

آن است که گوینده یا نویسنده در سخن خود کلماتی هم جنس بیاورد که در ظاهر شبیه به یکدیگر باشند امّادرمعنی مختلف باشد. و هماهنگی و موسیقی ای در کلام به وجود می آورد. جناس معمولاً درسطح کلمه بررسی می شود و برانواعی تقسیم می شوند. که چند نمونه ی مهم را بیان می کنیم:

1)جناس تام ← کلماتی که در لفظ یکی باشند و معنای مختلف داشته باشند. مثال: شانه/شانه – گور/گور

گرمن از خار بترسم نبرم دامن گل * کام در کام نهگ است بباید کلبید

«سعدی»

*در شعر بالا کام اول به معنای (آرزوی (معشوق) است و کام دوم به معنای (دهان) است.

بهرام که گور می گرفتی همه عمر * دیدی که چگونه گور بهرام گرفت «نظامی»

*در شعر بالا گور اول به معنای (گورخر) است و گور دوم به معنای (قبر) است.

برادر که در بند خویش است، نه برادر نه خویش است. «سعدی»

*در شعر بالا خویش اول به معنای (خود)است و خویش دوم به معنای (فامیل) است.

تار زلفت را جدا مشاطه گر از شانه کرد

دست آن مشاطه را باید جدا از شانه کرد«امیر خسرو دهلوی»

1- شانه ی موی سر 2- دوش، کتف

جناس ناقص

آن است که ارکان جناس (کلمه) در حروف یکی اما در حرکت اختلاف داشته باشند.

مثل: سَوار / سِوار، خَلق / خُلق، مِهر / مُهر، دَرد / دُرد

مکن تا توانی دل خویش ریش *** وگر می کُنی، می کَنی بیخ خویش

جناس زاید

آن است که یکی از کلمات هم جنس نسبت به دیگری حرف یا حروفی در آغاز یا وسط یا پایان اضافه داشته باشد.

نکته: جناس زاید سه حالت دارد:

الف) اضافه در حرف اول ← جناس مطرّف

مثال: دام / مدام، رمیده / آرمیده، کوه / شکوه

شرف مرد به جود است و کرامت به سجود

هر که این هر دو ندارد عدمش به ز وجود «سعدی»

تا چند زمن رمیده باشی با غیر من آرمیده با شی

«ولی دشت بیا ضی»

ب) اختلاف در وسط ← جناس اختلاف در وسط اسم ندارد.

مثال: کف / کنف، نرد / نبرد، سر / سپر

این که تو داری قیامت است نه قامت وین نه تبسم که معجزه است و کرامت

ج) اضافه در آخر ← جناس مذّیل

مثال: خام / خامه، جام / جامه، نام / نامه

از حسرت رخسار تو ای زیبا روی از ناله چو نال گشتم، از مویه چو موی

«رشید وطواط»

بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است * بیار باده که بنیاد عمر بر باد است

«حافظ»

انواع دیگر جناس شامل، مضارع، مرکب، قلب، مطرّف، اشقاق را در مراحل بالاتر فرا خواهید گرفت.

کنایه:

کنایه: بیان نشانه­ی یک چیز و اراده کردن خود آن چیز. ((در لغت به معنی پوشیده سخن گفتن است و در اصطلاح سخنی است که دارای دو معنی دور و نزدیک باشد و این دو معنی لازم وملزوم یکدیگرباشندو گوینده آن جمله را چنان ترکیب کند و به کار برد که ذهن شنونده از معنی نزدیک به معنی دور متصل گردد.)) (همایی 389(256)

کنایه یکی از حساس ترین مسایل زبان است و چه بسیار خواننده هستند که هدف نویسنده را از کنایه در نمی یابند.مثال:

در خانه اش همیشه باز است = کنایه از بخشنده بودن است.

فلانی ریش سفید است = کنایه از با تجربه بودن است.

وقتی می گوییم فلانی ریش سفید است دارای دو معنی است، یکی آن که او دارای ریش سفید است و معنی دوم آن که او به علت طول عمر زیاد و دارای ریش سفید است و این نشان می دهد که در طول عمر دراز خود، تجربه های زیادی اندوخته است پس ریش سفید دلیل بر دارا بودن تجربه­ی زیاد است.پس دریافت و فهم کنایه از طریق معنی (یا به قول امروزی"مفهوم") است.

هنوز از دهن بوی شیر آیدش همی رای شمشیر و تیر آیدش «کنایه از کودک بودن»

*تذکر: در کنایه همه­ی الفاظ حقیقی هستند و مجازی در کار نیست اما مقصود گوینده، معنی دوم است.

تضاد یا طباق:

بین معنی دو یا چند لفظ تناسب تضاد باشد،یعنی کلمات از نظر معنی، عکس و ضد هم باشند.

من عهد تو سخت، سست می دانستم بشکستن آن درست می دانستم این دشمنی ای دوست که با من به جفا آخر کردی نخست می دانستم

«ابوالفرج رونی»

اشکم ولی به پای غریزان چکیده­ام * * * خارم و به سایه­ی گل آرمیده­ام

تضمین:

هرگاه شاعر یا نویسنده، مصراع یا چند بیت یا سخن شاعر یا نویسنده ی دیگری را در ضمن شعر یا نوشته ی خود بیاورد، به آن تضمین می گویند.

گاهی در تضمین، شاعر و نویسنده به نام شاعر یا نویسنده ای که از او مصرع یا بیت یا سخنی آورد،‌ اشاره می کند و گاهی نیز به این دلیل که شعر یا نوشته بسیار مشهور است، به گوینده ی آن اشاره نمی شود:

تضمین آشکار به نام شاعر یا نویسنده اشاره می کند.

تضمین پنهان به نام شاعر یا نویسنده اشاره نمی کند.

· هرگاه شعری یا سخنی را از کسی در نوشته خود ذکر کنیم و تضمین آن با گیومه «» مشخص نشود و به هر طریقی آشکار نشودکه این سخن از چه کسی گرفته شده است وارد «سرقت ادبی» شده ایم.

مثال: سعدیا چون تو کجا نادره گفتاری هست؟

یا چو شیرین سخنت نخل شکرباری هست؟

یا چو «بستان» و «گلستان» تو گلزاری هست؟

هیچم ارنیست تمنای توام باری هست

«مشنو ای دوست که غیر از تو مرا یاری هست

یا شب و روز به جز فکر توام کاری هست» «ملک الشعرای بهار»

نکته: اگر بیت یا مصراعی از شاعر دیگر به عنوان تضمین بیاورد معمولاً داخل گیومه قرار می گیرد.

هدف از تضمین: 1) اعتبار بخشیدن به سخن 2) خلاصه کردن مفاهیم گسترده و طولانی 3) ضمانت برای اثبات ادعا

چو زنم چو نای هر دم ز نوای ساز او دم

که لسان غیب خوشتر بنوازد این نوا را

«همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی

به پیام آشنایی بنوازد این نوا را» «شهریار»

بیت دوم را شهریار از حافظ تضمین کرده است.

واج آرایی (تکرار حروف):

یکی از شیوه های مناسب برای ایجاد موسیقی کلام است و آن ممکن است با تکرار حروف در یک جمله یا مصراع باشد. گاهی هم حروفی با هم صدایی در هم می آمیزد و موسیقی کلام را به اوج می رساند. مثل مصراع زیبای حافظ:

دل بی جمال جانان میل جنان ندارد

هر کس که این ندارد، حقّا که آن ندارد

که در آن تکرار حروف: (ل)و(م) و (ج) و (ن) و (آ) شنیده می شود.

فغان کاین لولیان شوخ شیرین کار شهر آشوب

چنان بردند صبر از دل که ترکان خوان یغما را «حافظ»

تکرار در حروف: ش – ر – ا

ریاست به دست کسانی خطاست که از دستشان دست هابر خداست

«سعدی»

تکرار حرف (س) و حرف (الف)

خیال خال تو با خود به خاک خواهم برد

که تا ز خال تو خاکم شود عبیر آمیز «حافظ»

تکرار حرف (خ) و حرف (الف)

قیامت قامت و قامت قیامت قیامت می کند این قد و قامت

شب است و شاهد و شمع و شراب شیرینی

غنیمت است چنین شب که دوستان بینی

رشته ی تسبیح اگر بگسست معذورم بدار

دست اندر ساعد ساقی سیمین ساق بود

تلمیح:

شاعر یا نویسنده،گاهی برای زیباتر ساختن سخن و تاثیر گذاری بیش تر آن به اشاره و غیر مستقیم از آیات، روایات، احادیث، داستان­ها و رویداد­های مهم تاریخی و...اشاره می کند. به این شیوه بهره­گیری از کلام ((تلمیح)) می گویند.

*تذکر: گاهی واژه ­هایی که آرایه­ی تلمیح را به وجود می آورند، مراعات نظیر هم هستند. مانند:

آینه سکندر، جام می است بنگر * * تا بر تو عرضه دارد احوال ملک دارا

«حافظ»

واژه­ی «اسکندر و دارا» مراعات نظیر و اشاره دارد به جنگ اسکندر مقدونی و دارا (داریوش) پادشاه معروف هخامنشی

«تلمیح» در لغت به معنی گوشه چشم اشاره کردن و در اصطلاح بدیع آن است که گوینده در ضمن کلام به داستان یا مثلی یا آیه و حدیثی معروف اشاره

می کند.:

یا رب این آتش که در جان من است * * سرد کن آن سان که کردی بر خلیل

«حافظه 

تلمیح دارد به داستان حضرت ابراهیم خلیل الله که او را در آتش افکندند و آتش بر وی سرد شد وسلام کرد و گزندی به وی نرسید. بر گرفته از آیه(17) سوره انبیا

مهم -    مصدر - ریشه یا (بن) - شناسه 
فعل: در لغت به معنای انجام کار، کردار، رفتار و هر عملی است که از انسان سر می زند یا می توانیم آنرا به غیر جاندار نیز نسبت دهیم. (تشخیص) 
فعل ها از کجا و از ریشه ی کدام واژه گرفته می شوند، باید بدانیم ریشه ی اصلی همه ی فعل ها از واژهای به نام مصدر شکل می گیرد.

مصدر: در اصطلاح دستور زبان فارسی، اسمی است که بر انجام کار دلالت دارد بدون آنکه زمان، شخص و شمار (جمع یا مفرد) آن را مشخص کند.
علامت مصدر: حرف (ن) در آخر فعل می باشد.

رفتن، گشتن، نوشتن، خواستن دیدن، شنیدن، چرخیدن

ریشه ی فعل: یا همان بن 
جزء تغییرناپذیر فعل است که انجام کار و زمان فعل را مشخص می کند. 

فعل های زمان گذشته(ماضی) و آینده(مستقبل) از بن ماضی وفعل های حال(مضارع)و امر از بن مضارع ساخته می شوند.

شناسه: بخش متغیر فعل است که شخص و شمار (جمع و مفرد) فعل را مشخص می کند. هر شناسه در
واقع به یکی از ضمیرهای«من،تو،او،ما،شما وآنها» اشاره می کند. فعل سوم شخص مفرد در زمان ماضی
شناسه ندارد. (شناسه به قول قدیمی ها مستتر یا پوشیده است یا به قول امروزی ها تهی می باشد. 
شناسه ها م – ی – د (برای مفرد) یم – ید – ند (برای جمع)
مثال: می روم – می روی– می رود – می رویم – می روید – می روند.

توجه: " می" به فعل نمی چسبد.

جمله: جمله مجموعه اي از کلمه ها است. در هر زبانی کلمه ها را به انواعی تقسیم مـی کننـد. در زبـان
فارسی هفت نوع کلمه وجود دارد: 
 -1 اسم -2 فعل -3 ضمیر -4 صفت -5 قید -6 حرف -7 صوت
*مثال براي هر نوع از کلمه ها: 
اسم – علی در این مثال : علی می آید .
فعل – می آید در این مثال : علی می آید .
ضمیر – او در این مثال : او می آید .
 آنها در این مثال : آنها می آیند . 
صفت – زیبا در این مثال : کودك زیبا می آید. 
قید – تند در این مثال : علی تند می آید. 
حرف – با در این مثال : علی با مداد من می نویسد. 
صوت یا شبه جمله در این مثال : کاش دوستم از سفر بازگردد.

بعضی از کلمات معنی مستقلی ندارند و در سخن برای  پیوند  دادن کلمه ها یا جمله ها به یکدیگر یا نسبت دادن کلمه ای یا جمله ای یا نشان دادن نقش کلمه ای در جمله به کار می روند.این کلمه ها را حرف می گویند.حرف ها به سه دسته تقسیم می شوند:

حرف های ربط،حرف های اضافه و حرف های نشانه
​

حروف اضافه:کلمههایی هستند که معمولاً کلمه یا گروهی را به فعل جمله نسبت می دهند و آنها را بدان وابسته
می سازند. 
کلمه یا گروهی که به فعل نسبت داده می شود، چنانکه میدانید «متمم» نامیده می شود. 
مثل: با اتوبوس از خانه به مدرسه رفتم. 
در این جمله سه حرف اضافی وجود دارد: با – از – به
که به ترتیب «اتوبوس»، «خانه»، «مدرسه» را به فعل «رفتم» نسبت داده یا به عبارت دیگر به آن
مربوط ساخته و متمم قرار داده است. 
* حرف های اضافی از جهت ساختمان به دو قسم هستند: 
 -1 حرف های اضافه ساده
 -2 حرف های اضافه مرکب
 -1 حرف های اضافه ساده: از یک واژک ساخته شده اند. 
مانند: از – الا– الی – با – بر – برای – بی – تا – جز – چون – در – غیر – فرا – مانند – مثل – مگر
 -2 حرف های اضافه مرکب: از یک حرف اضافه ساده با کلمه های دیگر مانند اسم، صفت و حرف ساخته می شوند. 
مانند: 
از برای..... از دو حرف اضافه ساده 
بمجرد....  از یک حرف اضافه ساده و یک صفت و یک حرف نشانه (ب + مجرد + ِ) ساخته شده است.

حرف ربط: کلمه هایی هستند که دو کلمه یا دو جمله را به هم ربط می دهند وآن ها را هم نقش و  هم  پایه یکدیگر می سازند و یا جمله ای را به جمله ای دیگر ربط می دهند و یکی را وابسته دیگری قرار می دهند:

مثال: مجید و بهروز را در خیابان دیدم

در این جمله و حرف ربط است،مجید و بهروز را به هم ربط داده و آن ها را هم پایه هم ساخته است.

دیروز مجید را دیدم و سفارش بهروز را به او رساندم.

در این جا و دو جمله مستقل را هم پایه ساخته و آن ها را به هم مربوط ساخته است.

مجید را صدا زدم که سفارش بهروز را به او برسانم.

در این جا که حرف ربط است و جمله سفارش بهروز را به او برسانم را به جمله مجید را صدا زدم وابسته پرده است.

تا نکوشی موفق نمی شوی.

در اینجا تا جمله ی نکوشی را به جمله موفقذ نمی شوی وابسته کرده است.

حرف های ربط از نظر ساختمان بر دو قسمند:

حرف ربط ساده،از یک نوع تکواژه ساخته شده اند و عبارتند از:

اگر،امّا،پس،تا،چون،چه،خواه،زیرا،لیکن،که،نه،نیز،و،ولی،هم،یا

حرف ربط مرکب:مجموعه ای از دو یا چند کلمه است که معمولاً یکی از آن ها حرف ربط یا حرف اضافه ساده است.

همین که خورشید طلوع کرد حرکت کردیم.

حرف های ربط مرکب بسیارند:

آنجا که، از آنجا که،از این روی،از بس،از بس که،اکنون که،اگر چنانچه،اگر چنانکه،اگرچه،الا اینکه،با این حال،با اینکه،با وجود این،بس که،به شرط آن که،به طوری که،بلکه،بنابراین،به هر حال،بی آنکه،تا اینکه،تا جایی که چنانچه،چنانکه،چندان که،چون که،در حالی که،در صورتی که،در نتیجه،زیرا که،وانگهی،وقتی که،وگرنه،هر چند،هرگاه که،هر وقت که،همانطور که،همین که،یا این که.

معنی و کاربرد حروف ساده:

اگر برای شرط به کار می رود.

اگر بکوشی، موفق خواهی شد.

حرف نشانه:

حرف های نشانه، حرف هایی هستند که برای تعیین نقش کلمه در جمله می آیند.

حرف های نشانه سه دسته اند:

    نشانه ندا: خدایا، پروردگارا، دلا – ای خدا، ای برادر، ای آقا

  یا رب، یا علی، یا حسین

  نشانه مفعولی: کتاب را برداشتم، قلم شما را آوردم.

" را " همیشه نشانه ی مفعولی نیست. گاهی در معنی "به" و "برای" و "از" به کار می رود. 
مثال: خدا آن ملتی را سروری داد.یا مزرهارا پاسداری کرده ام.

 نشانه موصوف و صفت: کسره که در آخر موصوف می آید:

    مدادِ خوب، کارِ بزرگ

جمـله :
ما براي این که مقصود خود را به دیگران برسانیم، از جمله استفاده می کنیم. 
تعریف جمله : مجموعه اي از کلمات است که در کنار هم طوري قرار می گیرند تا یک مفهوم و پیام کلـی
را از گوینده به شنونده برسانند. 
مثال: 
* کتاب ارزشمند گلستان، اثر سعدي شیرازي است. 
* ما کشور عزیزمان ایران را دوست داریم. 
شبه جمـله :
واژه هایی هستند که از نظر معنا، شبیه یک جمله بوده و معناي کاملی دارند. 
شبه جمله ها یا بدون فعل هستند یا فعل در آن ها پوشیده شده است. 
نـدا و منـادا :
به کلمه اي که مورد ندا قرار می گیرند ، منادا می گویند. 
مثال : ای   دوست 
 حرف ندا   منادا
 

* چند نکته در مورد ندا و منادا
* نشانه هاي ندا عبارتند از : ای ، یا ، ایا، ایتها و ... (مثال: یـا رب ) 
 ندا منادا
** نشانه ي ندا « ا » بعد از منادا می آید. (مثال: خدایـا ) 
نشانه ی ندا
*** گاهی منادا حذف می شود و نشانه ندا به تنهایی در جمله می آید. 
(مثال : ای همه هستی زتو پیدا شده ) 
اي کسی که همه هستی زتو پیدا شده کسی که منادا است. 
 منادا
**** ندا و منادا شبه جمله است و در شمارش تعداد جمله یک جمله محسوب می شود.

ترکیب وصفی (موصوف و صفت) : 
به ترکیبی که اسم با صفت خود می سازد، ترکیب وصفی می گویند. 
صفت : کلمه اي است که حالت، مقدار، شمار و یا دیگر ویژگی هاي اسم را توضیح می دهد. 
موصوف : اسمی است که صفت آن را توضیح می دهد. 
ترکیب اضافی (مضاف و مضاف الیه) : 
هرگاه اسمی یا ضمیري به دنبال اسم دیگر بیاید تا توضیحی درباره ي آن بدهد و یـا معنـی آن را کامـل
کند، اسم اول را مضاف و اسم دوم را مضاف الیه و ترکیب این دو را ترکیب اضافی می گویند. 
مثال : کتاب ادبیات کلاه علی
روش تشخیص ترکیب اضافی از وصفی : 
« -1 کسره» یا «یاي میانجی» را از ترکیب حذف می کنیم و به ابتـداي عبـارت « ایـن» و بـه انتهـاي آن
«است» اضافه می کنیم. 
مثال : کتاب من این کتاب من است. 
 زمین بزرگ این زمین بزرگ است. 
 -2 به آخر ترکیب هاي وصفی و اضافی « تر » اضافه می کنیم. اگر معنی داد ترکیب وصفی، اگر معنی نداد
ترکیب اضافی است. 
* خانۀ من خانۀ من تر (مضاف و مضاف الیه) ترکیب اضافی
* خانۀ بزرگ   خانۀ بزرگ تر(موصـوف وصفـت) ترکیب وصفی

1 جمله خبري : جمله اي که خبري را بیان می کند. 
مثال : با نگاهی کنجکاوانه به طبیعت می نگریستم. 
 -2 جمله پرسشی: جمله اي که درباره ی عمل یا واقعیتی سئوال می کند. 
مثال: آیا به خالق این آسمان و زمین اندیشیده اي ؟
 -3 جمله امـري : انجام دادن کار یـا داشتن و پذیرفتن حالتی را به شکلی مثبت یا منفـی درخواسـت
می کند. 
مثال : به آسمان نگاه کن. 
 -4 جمله عاطفی : عواطف و احساسات و حالات انسانی را بیان می کند. 
مثال : چه بهار دل انگیزی !

ردیف: کلمه هایی که در پایان مصراع ها و بیت ها بعد از واژه هاي قافیه عیناً از نظر لفـظ و معنـی تکـرار
می شود. ردیف می تواند یک یا چند واژه یا یک جمله باشد. 
* سرو چمان من چرا میل چمن نمی کند همدم گل نمی شود یاد سمن نمی کند
قافیه: چمن، سمن/ ردیف: نمی کند. 
* چو باد عزم سر کوي یار خواهم کرد نفس بوي خوشش مشکبار خواهم کرد
قافیه: یار، مشکبار/ ردیف: خواهم کرد.
* گوهر خود را هویدا کن، کمال این است و بس
 خویش را در خویش پیدا کن، کمال این است و بس
قافیه: هویدا، پیدا / ردیف: کن، کمال این است و بس. 
قافیه: کلمه هاي نامکرر آخر بیت ها و مصراع ها را که تمام یا قسمتی از آنها هماهنگ و حرف اصلی آخـر
آنها یکسان است، کلمات قافیه می گویند. 
* آمدي جانم به قربانت ولی حالا چرا بی وفا حالا که من افتاده ام از پا چرا
قافیه: حالا، پا/ ردیف: چرا . 

نقطه (.) وظیفه ی اصلی:توقف کامل و نام دیگر: ایست نما. 
ویرگول (،) وظیفه اصلی:توقف کوتاه و نام دیگر: درنگ نما. 
دو نقطه (:) وظیفه ی اصلی: توضیح و تفسیر. 
گیومه " " وظیفه اصلی: برجسته ساختن. 
علامت پرسش (؟) وظیفه ی اصلی: پرسش. 
علامت خطا یا عاطفه نما، خط و نقطه (!) وظیفه ی اصلی: نمایاندن عاطفه. 
کمانک یا پرانتز () وظیفه ی اصلی: توضیح. 
قلاب {.} وظیفه ی اصلی: افزایش. 
خط فاصله (-) وظیفه ی اصلی: پیوند. 
سه نقطه (...) وظیفه ی اصلی: کلمات حذف شده.

نشانه هایِ اختصاری: گاهی برایِ نوشتن برخی ازعبارت ها وجملات،از حروفی که مختصرِ آن کلمات است استفاده می شود که به آن حروف،نشانه های اختصاری می گویند. مانند:

  «ص» صلوات الله عَلَیه: [ درود و صلواتِ خدا بر او  باد. ]   «رض»رضی الله عنه:[خداوند از او راضی و خشنود باد ]       «س» سلام الله علیه (یا علیها): [ درودِ خداوند بر او  باد] این نشانه برای معصوم (زن) به کار میرود.                              «ره» رحمه الله علیه: [ رحمتِ خداوند بر او باد ]            «ع» علیه السّلام: [ بر او درود باد]

«م»: میلادی                 «ه. ش» سالِ هجری شمسی     «ع» علیه السّلام             «ق.م» قبل از میلاد

«ره» رحمه الله علیه             

 «س» سلام الله علیه (یا علیها) «ه. ق» هجری قمری     

«رض» رضی الله عنه          «عج» عجل الله تعالی فرجه 

قید: واژه ای است که به مفهوم “فعل” چیزی اضافه می کند و توضیحی در بارۀ آن می دهد. به عبارتی فعل را به مفهوم جدیدی وابسته و مقید می کند:

  رضا تند رفت.

به علاوه کلمه ای که به مفهوم صفت، مسند، قید و یا مصدر چیزی می افزاید و توضیحی در باره آن می دهد نیز قید نامیده می شود:

  شاگرد بسیار کوشا

  او بسیار کوشاست.

  او خیلی خوب می نویسد.

 

  قید مختص:

بجز نقش قیدی نقش دیگری در جمله نمی گیرند:

  هرگز، هنوز، البته، احیاناً، اتفاقاً، حتی المقدور، فی الفور

  من هرگز اورا ندیده ام.

 

قید مشترک:

بعضی از اسم ها و صفت ها و کلمات دیگر گاهی نقش قیدی می گیرند:

  احمد شب به خانه برگشت.

  احمد خوب می نویسد.

 

اقسام قید از جهت معنی

قید زمان:   شب باران آمد  -  بعضی وقت ها باران می بارد.

قید مکان:   حسین اینجا نشسته بود و احمد آنجا.

قید کیفیت:احمد خوب کار می کند.احمد به آرامی کارمیکند.

قید حالت:  حالت فاعل یا مفعول را بیان می کنند:

    مرد مجروح افتان و خیزان خود را به پشت درخت رسانید.

قید تاسف:  افسوس که دوستان خیلی زود رفتند - متاسفانه نتوانستم شما را ببینم.

قید تعجب: عجبا! عمر آدمی چه زود به پایان می رسد.

قید تصدیق و تاکید: حتماً به دیدار شما خواهم آمد.

قید پرسش: چگونه این کار را انجام خواهید داد؟

قید شک و تردید: شاید فردا به کتابخانه بروم.